شرایط دینی و مذهبی کشور ترکیه (مقاله ترویجی حوزه)

ترکان پیش از پذیرفتن دین اسلام در سرزمینهای مختلف آسیا و اروپا زندگی می‌کردند و دولتهای گوناگون داشتند. در زمان فتوحات اسلامی، مسلمانان به ماوراءالنهر و به مرزهای ترک‌نشین رسیدند. در این سالها، میان مسلمانان و ترکان جنگهای متعددی به وقوع پیوست.
بعد از سال 751م که جنگ تالاس صورت گرفت، بین مسلمانان و ترکها ارتباطات نزدیک و گرمی به وجود آمد. بعدها ترکان آرام آرام، گاهی قوم به قوم و گاهی فرد به فرد، مسلمان شدند. دین اسلام در بسیاری از موارد، به دین ترکان شباهت داشت؛ زیرا آنان نیز قبل از اسلام آوردن خدای یگانه را می‌پرستیدند. علاوه بر این شباهت، آنچه موجب ایمان و پذیرفتن اسلام از سوی اکثر اقوام ترک شد، تعلیمات حیات‌بخش، نورانی و عدالت‌گستر اسلامی بود.
ترکها به خدای آسمان یا گوک تانری(Gok Tanri) اعتقاد داشتند. در کتب تاریخ ثبت شده است که قبل از اسلام، اقوام ترک و به ویژه اغوز(Oguz)، برای شکر یا درخواست کمک، دست را به آسمان بالا می‌بردند و می‌گفتند: Bir Tanri؛ بیرتانری؛ خدای واحد کمکمان کن!
ترکان در زمان عباسیان به صحنة حکومت آمدند و برای دولت، سربازان و لشکر فراهم کردند. آنان بعدها در مقابل امپراتوری بیزانس در جنگهای متعددی شرکت جسته و به مقامات بالا دست یافتند. بعد از فروپاشی عباسیان، حکومت اسلامی به دولت سلجوقیان ترک و بعد هم به دست امپراتوری عثمانی کبیر افتاد و این سلطه تا اواخر فروپاشی عثمانیان (1924م) ادامه یافت.
آسیای صغیر(آناتولی)
ترکان در اواخر سالهای 1000م به سرزمین آناتولی آمدند. در آن زمان آناتولی از سرزمینهای تحت تصرف مسیحیت (بیزانسیان) به شمار می‌آمد.
در سال 1071م سلجوقیان و بیزانسیان در جایی به نام «ملازگیرد» برای جنگ رویاروی هم قرار گرفتند. آلب ارسلان بزرگ و سربازان وی، در مقابل فرماندة بزرگ عالم مسیحیت به نام رمانسون دیوژن (Romanson Diogenes) به پیروزی بزرگی دست یافت.
بیزانس در ادامة این جنگ، سرزمینهای اطراف سوریه و آسیای صغیر را از دست داد. بعد از آن، جمعیت ترکان در آنجا زیاد شد و زبان آناتولی آرام آرام به ترکی تبدیل شد. اروپاییها نیز به جنگهای صلیبی دست یازیدند تا سرزمینها و اماکن مقدس از دست داده را پس بگیرند، ولی با آنکه کوشش بسیار کردند، موفق نشدند.
سلجوقیها از سال 1077 تا 1308 میلادی، دولتی سنی مذهب برپا کردند. مذهب رسمی این دولت حنفی بود، ولی یکی از پادشاهان سلجوقی به نام ملکشاه به وسیلة علمای ایرانی شیعه شد، اما طولی نکشید که وی را کشتند.1
حملة مغول که آفت بزرگی برای امت اسلام بود، سلجوقیها را ضعیف‌تر کرد. حکومت سلجوقیان در سالهای اوایل قرن چهارم میلادی به دولتهای مختلف کوچک تبدیل گشت. در بین این دولتها، فقط دولت عثمانی موفق به ادارة آناتولی شد. دولت عثمانی پس از آن در زمانی کوتاه به یک امپراتوری بزرگ بدل گشت. آنان در سال 1454م استانبول را که مرکز مسیحیت بود، فتح کردند.
عثمانیان دولتی بزرگ تأسیس کردند که در عالم اسلام همانند آن وجود ندارد. این دولت از الجزایر آفریقا تا یمن عرب و از تبریز آذربایجان تا لهستان اروپا گسترده بود، اما امپراتوری عثمانی بعد از سالهای 1700م رو به ضعف گذاشت و این روند تا سال 1923 میلادی (همزمان با تأسیس ترکیه) ادامه داشت. این دولت از 1299 تا 1918 میلادی؛ یعنی 619 سال تداوم یافت.2و3
باید دانست که ترکان بعد از اسلام، کوشش می‌کردند که مذهب حنفی را رواج دهند. همه دول ترک سنی، قراخانلیلار(840 ـ 1202م) غزنویان(969 ـ 1187م)، سلجوقیان و عثمانیان چنین بوده‌اند.4
تأسیس جمهوری ترکیه
پس از تأسیس دولت ترکیه، آتاتورک رئیس جمهور این کشور شد. انگلستان همواره برای از بین بردن امپراتوری عثمانی می‌کوشید و سرانجام نیز به هدف خود دست یافت. خلافت پانصد ساله دولت عثمانی به وسیلة آتاتورک و حزب وی، «حزب جمهوری‌خواه خلق»(CHP)، در سال 1924م به پایان رسید.
در سال 1923م در مجلس ترکیه، یکی از نمایندگان حزب جمهوری‌خواه خلق به جمع نمایندگان مجلس چنین گفت: «آقایان! دین رسمی ترکیه باید مسیحیت باشد؛ چون اسلام در مقابل پیشرفت است.» در آن هنگام، پارلمان ترکیه پیش از یک حزب نداشت و آن هم حزب لائیک جمهوری‌خواه خلق بود. البته آنان نتوانستند این پیشنهاد را اجرا کنند.5
تغییر پوشش
در یکی از کتابهای دولتی آموزش کودکان چنین نوشته شده بود: در زمان دولت عثمانی مردم لباسهای مختلف می‌پوشیدند و به ویژه زنان از جهت پوشش زیاده‌روی می‌کردند. این مناظر شایسته دولت مدرن ترکیه نبود. بنابراین، آتاتورک اولین بار در شهر کستامونی، کلاه جدید دولت را بر سر گذاشت. در سال 1925م قانون تعویض پوشش صورت گرفت و مردم لباسهای دنیای مدرن را پوشیدند.6
تغییر خط
آتاتورک در ادامه خط‌مشی خود، دست به تعویض خط زد و در سال 1928م حروف عربی را برداشت و به جای آن حروف لاتینی را قرار داد. هدف این بود که مردم از آثار اسلامی و از دولت عثمانی فاصله بگیرند. استاد دانشگاه استانبول، دکتر حسین خاتمی، دربارة این مطلب در کتاب خود چنین می‌نویسد: «آثار باقی‌مانده امپراتوری عثمانی(که به عربی و زبان قدیم نوشته شده بود)، برای نسل جدید نامفهوم می‌ماند. در میادین استانبول، آثار تاریخی قبل از میلاد وجود دارد که روی آنها عکس پرندگان و حیوانات مختلف کشیده شده است و جوانان را به خود جلب می‌کند، ولی بر سردر بزرگ دانشگاه استانبول و سایر جاها نوشته‌هایی تاریخی و به زبان قدیمی وجود دارد که کسی به آنها اعتنا نمی‌کند.»7
در همین سالها قرآن کریم و اذان محمدی نیز به زبان ترکی خوانده شد. نقشة مکارانه‌ای در حال انجام گرفتن بود. هر چه مسلمانان از اسلام دورتر می‌شدند، غربیها خوشحال‌تر بودند. گلادستون (Gladstone) وزیر مستعمرات انگلستان در پارلمان این کشور قرآنی به دست گرفت و در توجیه شکستهای خود گفت: «تا زمانی که این قرآن در دست مسلمانان است، ما نمی‌توانیم بر آنان حکومت کنیم. باید کاری کرد و این کتاب را از آنها دور ساخت.»8
تغییر کتب مدارس دولتی
بعد از سالهای 1931م در کتب (راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه) مدارس دولتی، مستقیماً انکار خدا مطرح شد و کوشیدند جوانانی بی‌دین پرورش دهند.
آتاتورک می‌گفت: «پرستش یک خدا، نتیجه سیاستهای جهانی است.» همچنین «قرآن وحی نیست، بلکه کلام بشر است.» وی می‌افزود: «اگر تاریخ را جستجو و بررسی کنیم، خواهیم دید که محمد یکباره نگفته من پیامبر خدایم! او ابتدا از عادات و رسوم بد عرب ناراحت شد و خلوت گزید و در آنجا سالها و سالها تفکر کرد و سرانجام چیزهایی را که از ادیان موسی و عیسی آموخته بود، با تفکرات خود مخلوط کرد و به مردم القا نمود.»9
با این اندیشه‌ها بود که اذان محمدی را خاموش کردند، ذکر و اسم «الله» و «محمد» در روزنامه و مجلات ممنوع شد و در بسیاری جاها قرآن را جمع‌آوری کردند و سوزاندند.
و اما امروز
پس از این مقدمه کوتاه و سیر تاریخی، اکنون نوبت آن رسیده است که به بررسی شرایط دینی و مذهبی کنونی در ترکیه بپردازیم.
ترکیه با 68500000 نفر جمعیت، همانند ایران از پرجمعیت‌ترین کشورهای خاورمیانه به شمار می‌آید. آماری دقیق درباره مذاهب جمعیت ترکیه در دست نیست، اما عمدة مردم تابع مذاهب اهل تسنن‌اند، اکثریت آنان حنفی‌اند و باقی‌مانده از مذهب شافعی تقلید می‌کنند. اکثر طرفداران حنفیه را ترکان و بیشتر شافعیان را کردها تشکیل می‌دهند. در ترکیه مالکیان و حنبلیان بسیار اندک‌اند. گسترش مذهب حنفی، چنان‌که گذشت، به وسیله دولت سلجوقیها و امپراتوری عثمانی صورت گرفت.
اکنون اگر در ترکیه حدود هجده میلیون علوی (دوازده امامی)، یک میلیون شیعه (جعفریه) و 750000 جمعیت غیر مسلمان(مسیحی و یهود) باشند، حدود 47 میلیون نفر دیگر سنی‌اند. بیشتر اهل سنت نیز تابع «دیانت»‌اند. بنابراین باید نخست این «دیانت» را بشناسیم.
توضیح دیانت ترکیه
آتاتورک بعد از بستن مساجد، خانقاهها، طریقتها و دایرة مشایخ عثمانی، برای زیر نظر داشتن دین اسلام در ترکیه، به سال 1924م دیانت ترکیه را تأسیس کرده که تا به حال نیز تداوم یافته است. بعضی از مواد قانون اساسی ترکیه چنین است:
1. خارج شدن دیانت از ارزشها و اهداف آتاتورک، جرم است.
2. دیانت حق ندارد در بعد سیاسی اسلام کاری انجام دهد و در غیر این صورت پیگرد قانونی دارد.
3. دیانت فقط می‌تواند احکام نماز، روزه، حج و مواردی از این قبیل را به مردم بیاموزد.
4. دیانت گونه‌ای مؤسسه و منصوب دولت لائیک است.10
در ترکیه بیش از هفتاد هزار مسجد وجود دارد که به جز مساجد شیعه، همه زیر نظر دیانت است. دیانت هر هفته خطبه‌های جمعه مساجد را مشخص می‌کند و هر هفته در همه مساجد کشور یک خطبه خوانده می‌شود. برای اینکه از محتوای این خطبه‌های جمعه باخبر شویم، به موضوع برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
در سال 1994م یکی از خطبه‌های نماز جمعه، به جمع‌آوری پوست قربانیها( در عید قربان) و اعطای آن به مؤسسه هواپیمایی دولتی، اختصاص داشت. در سال 1995م خطبه‌ای در نژادپرستی به جای امت‌پرستی خوانده شد. در سال 1992م کار و کارگری موضوع یکی از خطبه‌ها بود.
در سال 1994م محتوای یکی از خطبه‌ها این بود که اطاعت از حکومت لازم است؛ هر چند ظالم باشد. توجه به جنگلها، برتری دولت ترکیه بر سایر دولتها، اسراف و زیانهای آن، موضوعات برخی از خطبه‌ها بوده‌اند.11
دربارة دیانت می‌توان گفت که بزرگ‌ترین یار دولت لائیک است و این دولت به وسیله دیانت، مسلمانان را زیر نظر می‌گیرد و کنترل می‌کند. ناگفته نماند که عده‌ای از نویسندگان اسلامی در مقابل دیانت ترکیه قرار گرفته‌اند و می‌کوشند هر چه زودتر آن را تغییر دهند.
در میان اهل سنت ترکیه بعد از حنفیان، شافعیان بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده‌اند. اینان که بیشتر کُردند، به اهل بیت(ع) علاقه بسیار دارند. اکثر کسانی که از تسنن به تشیع عدول می‌کنند و مذهب جعفریه را می‌پذیرند، جوانان شافعی‌اند. شافعیها نسبت به حنفیها علاقة بیشتری به دین اسلام دارند و بیشتر دانشمندان و نویسندگان ترکیه در میان آنها پرورش می‌یابند.
طریقت در ترکیه
در میان اهل تسنن ترکیه، دو طریقت بسیار معروف است که یکی از آنها را نورجی و دیگری را نقشبندی می‌نامند. در بین جوانان اهل سنت، نورجیها نفوذ بیشتری دارند، ولی عوام الناس متمایل به طریقت نقشبندی‌اند. گروههای دیگری هم در بین اهل سنت وجود دارد که از جمله آنها یازجیلر، کایلانجیلر، گروه سامی افندی و گروه محمود افندی است که البته پیروان چندانی ندارند. اکنون اندکی دربارة دو طریقت نورجی و نقشبندی سخن می‌گوییم.
نورجیها
بنیانگذار این طریقت سعید نورسی است که به سال 1960م از دنیا رفته است. این طریقت بعد از فوت سعید نورسی به مدت کوتاه به دسته‌های مختلف منشعب شد، ولی دوباره توسط فردی به نام فتح‌الله گولن زیر یک چتر گرد آمد.12 فتح الله گولن در سال 1917م به خاطر فعالیتهای بنیادگرایانه و ضدیت با رژیم لائیک به سه سال زندان محکوم شد.
نورجیها رهبر اصلی خود را رسول اکرم(ص)، رهبر افکار جماعت خود را سعید نورسی و رهبر امروزه خود را فتح الله گولن می‌دانند.13 گولن وعظهای خود را همیشه با چشم گریان انجام می‌داد و این چنین توجه مردم را به خود جلب می‌کرد. شبکه تلویزیونی وی که STV نام دارد، هر روز سخنرانیها و خطبه‌های او را پخش می‌کند. جماعت نورجیها فتح‌الله گولن را «مهدی منجی» و «عیسی» می‌نامند.14
نکاتی مهم دربارة فتح‌الله گولن
ـ فتح‌الله گولن در زمان دولت لائیک اجویت، درحالی‌که گروههای دیگر تحت فشار بودند، به دستور واشنگتن مورد حمایت شخص اجویت قرار گرفت.
ـ نکته قابل توجه اینکه در کتابهای درسی مدارس دولتی از وعظهای فتح‌الله گولن نقل قولهایی درج می‌شد و این در حالی است که حتی درج سخنان پیامبر اکرم(ص) به ندرت انجام می‌گرفت.
ـ در زمان نخست‌وزیری بلند اجویت، احمد نجدت سزر، رئیس جمهور ترکیه، با موضعی که علیه جماعت نورجیها اتخاذ کرد، مورد خشم دولت واشنگتن و گروههای یهود آمریکا قرار گرفت.
ـ حمایت دولت واشنگتن از فتح‌الله گولن بدین خاطر بود که آمریکا می‌خواست از فتح‌الله گولن برای نفوذ به خاورمیانه و کشورهای آسیای مرکزی استفاده نماید.
ـ دور شدن فتح‌الله گولن از کشورهای اسلامی و نزدیک شدن او به دولت واشنگتن، باعث خوشحالی دولت تل‌آویو و حمایت یهودیان ترکیه از او شده است.15
نورجیها که شهر ارزروم را برای فعالیتهای اولیه خود انتخاب کرده‌اند و در آن شهر نفوذ قابل توجهی دارند، دارای یکی از منظم‌ترین تشکیلات دنیا هستند. به عنوان نمونه به چند مورد آماری اشاره می‌کنیم:
نورجیها در ترکیه 88 موقوفه، 20 شعبه، 128 مدرسه، 218 شرکت، 128 آموزشگاه فوق برنامه، 500 خوابگاه طلاب، 17 مورد رسانه، از جمله روزنامة 250 هزار تیراژی، یک شبکة تلویزیونی، مجلات مختلف و رادیوهای مذهبی گوناگون دارند.16
رئیس دیوان عالی کشور ترکیه (Ankara.D.G.M) در سال 2000م شکایت‌نامه‌ای علیه فتح الله گولن تنظیم کرده است که ما به بخشی از آن اشاره می‌کنیم:
گروه گولن از سال 1992م تا امروز، در 54 کشور، از جمله آذربایجان، افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، روسیه، مغولستان، پاکستان، هندوستان، چین، تایلند، کره، کامبوج، اندونزی، فلیپین، مجارستان، رومانی، بلغارستان، آلبانی، آلمان، انگلستان، آفریقای جنوبی، مغرب، اوکراین، استرالیا، 6 دانشگاه و کالج، 236 دبیرستان، 2 مدرسه راهنمایی، 8 مدرسه زبان و مرکز کامپیوتری، 6 مرکز پیش‌دانشگاهی و 21 خوابگاه طلاب و جمعاً 279 مؤسسه علمی را تأسیس کرده و برای این مدارس و مؤسسات 5/1 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نموده است.17
در مراکز آموزشی طریقت نور دانشجویان، اکثر درسها را به زبان ترکی استانبولی، انگلیسی و عربی می‌خوانند. آنان اسم مدارس خود را «خانه‌های نور» (Nur Evleri) گذاشته‌اند. منبع مالی طریقت نور از طریق مؤسسات داخلی و خارجی، کمکهای اعضای این جماعت و دولت واشنگتن تأمین می‌شود. ناگفته نماند که فتح الله گولن امروز در آمریکاست و ورود وی به ترکیه ممنوع شده است و اگر به کشور بازگردد، سه سال زندان در انتظار اوست.
اهداف اصلی طریقت نور
چون بزرگ‌ترین مانع طریقت نور ارتش ترکیه است، یکی از اهداف مهم این جماعت، وارد کردن خود به ارتش و نفوذ در آن است. آنان برای نفوذ در ارتش، ابتدا فرزندان افراد نظامی را طبق عقاید خود آموزش می‌دهند و سپس روانة مدارس نظامی می‌کنند. یکی از اهداف این جماعت، نفوذ در کشورهای ترک زبان تازه استقلال یافته و تربیت نیرو برای ورود به دستگاههای آن کشورهاست.
از اهداف دیگر جماعت، خنثا و بی‌اثر کردن تبلیغات و نفوذ جمهوری اسلامی ایران و نیز تشکیل اتحاد اسلامی ترکان به جای اتحاد کشورهای اسلامی است.18 ما در مورد جماعت نورجیها به همین اندازه بسنده می‌کنیم؛ زیرا بحث تفصیلی دربارة این گروه مستلزم نوشتن کتابهای مستقل است.
طریقت نقش‌بندی
پس از سال 1970م طریقت نقش‌بندی در میان اهل سنت ترکیه گسترش بسیار یافته است. اینان امروزه اگرچه نه به اندازة طریقت نور، اما به نوبه خود فعال‌اند. مثبت‌ترین کاری که نقشبندیها؛ به ویژه یک گروه آنان به نام «اشیکلار» انجام داده‌اند، خنثا کردن تبلیغات و نفوذ وهابیت در کشور است. مریدهای این طریقت، خانه به خانه گشتند و کتابی به نام سعادت ابدیه را در میان مردم پخش کردند که محتوای آن نقدهایی بر عقاید وهابیت بود. امروزه کمپانی اخلاص و شبکه تلویزیونی TGRT در دست آنان است19 که می‌توان گفت این رسانة تلویزیونی بزرگ‌ترین دشمن افکار شیعه اثنا‌عشری است.
شیعه (جعفریه یا اثنا‌عشریه)  در ترکیه
در ترکیه کنونی حدود یک میلیون جعفری مذهب وجود دارد. اکثریت این شیعیان در جنگ جهانی اول از ایران، آذربایجان و ارمنستان وارد سرزمین ترکیه شدند. عدة دیگری از آنان هم بعد از جنگ جهانی دوم از روسیه فرار کردند و از طریق دولت آلمان به ترکیه مهاجرت نمودند. جعفریهای دیگر ترکیه را هم مستبصران تشکیل می‌دهند. در این دو دهة اخیر، جوانان شافعی، مذهب جعفریه را پذیرفته‌اند.
در سالهای بعد از 1970م، شیعیان برای اشتغال از دو شهر ترکیه (قارص و اغدیر) به شهرهای بزرگ ترکیه و نیز خارج از کشور، به ویژه آلمان مهاجرت کردند. همچنین در زمان درگیری ارتش و پ.ک.ک. جعفریها باز هم به غرب ترکیه کوچ کردند و این موجب شد نام جعفریه در ترکیه بر زبانها بیفتد. شهر هم‌مرز ایران، قارص، پیش‌تر مرکز شیعیان ترکیه به حساب می‌آمد، ولی امروزه مرکز آنان استانبول است.
بعد از انقلاب اسلامی ایران، شیعیان نیز مانند سایر مذاهب ترکیه، مشغول فعالیت شدند. در سال 1989م در استانبول فقط یک مسجد از آن شیعه بود و آن هم به ایرانیان تعلق داشت، ولی امروزه در استانبول بیش از سی مسجد جعفریه وجود دارد. همچنین در شهرهای مختلف کشور، اعم از آنکارا، بورسا، ازمیر، قارص و اغدیر بیش از 250 مسجد شیعه برای عبادت باز است. اما متأسفانه نماز در بین جوانان شیعه، همانند نماز در میان جوانان اهل سنت و حتی بدتر از آن است. مساجد اغلب محل نگهداری سالمندان‌اند و اندکی از جوانان نماز را به جا می‌آورند.
آنچه موجب بیشتر شناخته شدن جعفریها در ترکیه شده، عاشورای حسینی بوده است. در آغاز جعفریها فقط در دو شهر هم‌مرز ایران این مراسم را به جا می‌آوردند و آیین قمه‌زنی و زنجیر‌زنی آنان در شبکه‌های تلویزیونی کشور پخش می‌شد، ولی بعد از پراکنده شدن شیعیان در ترکیه و همراه با برگزاری مجالس و آیینهای عاشورا در خیابانها و مساجد، شیعیان مورد توجه بیشتر رسانه‌ها قرار گرفتند.
مردم ترکیه بیش از این جعفریها را منسوب به طریقتی قدیمی می‌دانستند، اما امروزه عده بسیاری از مردم، جعفریه را به عنوان یک مذهب بزرگ اسلامی قبول دارند. امروزه در استانبول یک میدان بزرگ به نام میدان عاشورا وجود دارد که شیعیان ترکیه آن زمین را از دولت برای پنجاه سال کرایه کرده‌اند. از سالهای گذشته در آن میدان، در روز عاشورا مراسم بزرگی برگزار می‌شود. در آن روز، در شهرهای مختلف ترکیه نیز دهها هزار نفر با صدای «لبیک یا حسین» و «علی ولی الله» زمین و آسمان را می‌لرزانند.
چند هفته پیش بزرگان شیعه ترکیه در استانبول گرد آمدند که برای حل مسائل و مشکلات خود چاره‌اندیشی کنند. همچنین در سال 2003 در استانبول، یکی از اهل سنت با بیان سخنان تحریک‌آمیز، به جعفریان ترکیه و جهان اهانت کرد و آنان را به اعتراض درآورد. شیعیان نیز در یک میدان بزرگ استانبول علیه او تظاهرات کردند و این موجب شد که آن شخص از جعفریها عذرخواهی کند.20
در سالهای پیش مراسم شیعیان به علت قمه‌زدن با جاری شدن خون همراه بود، ولی امروزه آنان با شعار «خون نریز، خون بده»، با هلال احمر ترکیه مشارکت می‌کنند که سال گذشته نیز این کار با موفقیت انجام شد.21 شهر اغدیر در عاشورای حسینی با تعطیلی گسترده مدارس دولتی، اتوبوسرانی، شبکه‌های تلویزیونی آن شهر و... همراه است.
شیعیان و علویان ترکیه که نزدیک به بیست میلیون جمعیت ترکیه را تشکیل می‌دهند، سعی بر آن دارند که روز عاشورا را به عنوان تعطیل رسمی کشور ثبت کنند. متأسفانه در بین شیعیان ترکیه اتحاد وجود ندارد و آنان به چند گروه «زینبیه جیلر» (مسجدی در استانبول)، «کوثر جیلر» (انتشارات اسلامی جعفریان ترکیه) و «سایانجیلر» (روحانی مسجد استانبول) تقسیم شده‌اند.
امروزه به مدد الطاف الهی و تلاشهای فردی و جمعی شیعیان و روحانیان شیعه، تشیع اندک اندک در ترکیه گسترش می‌یابد. مؤسسه‌ای به نام کوثر در استانبول وجود دارد که امروز پنجاه و هشتمین کتاب خود را به زبان ترکی به چاپ رسانده است. همچنین مجلات و روزنامه‌های مخصوص شیعه و علویان در ترکیه وجود دارد. علاوه بر این، بعضی از مؤسسات اهل سنت، اندیشه‌ها و آثار امام خمینی، علی شریعتی، مرتضی مطهری، جوادی آملی و... را ترجمه و چاپ می‌کنند که همین موجب گسترش افکار شیعه می‌شود.
در بین جعفریهای ترکیه رفتن به مراکز مقدس شیعه رسم است، زیارت کربلا و مشهد رواج دارد و هزاران نفر برای زیارت قبور ائمه(ع) به خارج از کشور می‌روند.
غیرمسلمانان در ترکیه
قبل از آنکه وارد این بحث شویم، مناسب است به سخنان یک نمایندة مجلس توجه کنیم:
اکثر اوقات که من به خارج سفر می‌کنم، از من می‌پرسند: چرا در کشور شما حق اقلیت مسیحیان رعایت نمی‌شود؟ من در پاسخ آنها می‌گویم: بالعکس، در ترکیه کسانی که حق آنها ضایع می‌شود و محدود است، نه اقلیت، بلکه اکثریت‌اند. در اصل این مسلمانان‌اند که زیر فشار و محدودیت افکار قرار گرفته‌اند. این یکی از لوازم لائیسیته است، حقوق اقلیت غیرمسلمان در قراردادهای بین‌المللی تأمین شده است. اما حقوق مسلمانان محدود به قوانین و چارچوبه لائیک است.22
پیش‌تر هم ذکر کردیم که 99 درصد جمعیت ترکیه مسلمان و فقط یک درصد آنان تابع ادیان دیگرند و در آن یک درصد نیز اکثریت را مسیحیان تشکیل می‌دهند که اغلب آنان ارتودوکس‌اند. در زمان دولت عثمانی در سرزمین آناتولی 5/1 میلیون ارمنی پروتستان زندگی می‌کردند، ولی این عدد بعد از تأسیس جمهوری ترکیه به سیصد هزار نفر کاهش یافت. امروزه می‌توان گفت در سرزمین آناتولی ارمنی نمانده، ولی در استانبول حدود شصت هزار ارمنی زندگی می‌کند که هر روز از جمعیت آنها کاسته می‌شود.
در اوایل تشکیل دولت ترکیه حدود 45 مدرسه و شصت کلیسای ارمنی پروتستان فعالیت می‌کرد، اما امروزه فقط نوزده مدرسه و 35 کلیسای ارمنی فعالیت می‌کنند که آن هم منحصر در استانبول است. اکنون در کل کشور پروتستانها، 43 کلیسای فعال دارند که اغلب آنها در استانبول و ازمیر است.23 اما ارتودوکسهای ترکیه نیز امروزه بسیار فعال‌اند، صدها کلیسا در سراسر کشور دارند و مرکز آنان استانبول است. همچنین شهر استانبول مرکز کلی جماعت ارتودوکسهای جهان به شمار می‌آید.
در دهه اخیر و بیشتر در زمان حکومت لائیک بلند اجویت، نخست وزیر سابق ترکیه، در استانبول چندین کلیسا بدون اجازة دولت افتتاح شده است. مدارس دینی و مکتبهای آموزش تعالیم انجیل، اصلی‌ترین فعالیت آنهاست. تا به حال حدود سه میلیون کتاب از کلیساها پخش شده است. در ترکیه کلیساها انجیل مجانی توزیع می‌کنند و این در حالی است که ارزان‌ترین قرآن کریم ترجمه شده با بهایی حدود 7ـ8 هزار تومان به فروش می‌رسد.
شایان ذکر است که مسیحیت نه تنها در این سالهای اخیر، بلکه از دهها سال پیش تبلیغات خود را شروع کرده است. در سالهای 1960م کسانی از آمریکا به نام گروه داوطلبان صلح (Baris Gonulluleri)، وارد کشور و به ویژه شهرهای کردنشین شدند و با معرفی کردن خود در مدارس دولتی به عنوان استاد زبان انگلیسی یا استاد کشاورزی، مسیحیت را در میان جوانان تبلیغ می‌کردند.24
یهودیت در ترکیه
در ترکیه به یهودیان (Musevi Cemaati) یا «جماعت موسوی» گفته می‌شود. آمدن موسویان به ترکیه در زمان دولت عثمانی اتفاق افتاد. در تاریخ آمده است که پادشاه بزرگ اسپانیا، فردیناند (Ferdinand)، فرمان داده بود که همه غیرمسیحیان تبعید یا اعدام شوند. در پی این فرمان، عده‌ای از یهودیان اعدام شدند و بقیه در سال 1492م با فرمان بایزید دوم، پادشاه عثمانی، به استانبول آورده شدند.25
به همین سبب، یهودیان ترکیه در سال 1992م، به مناسبت پانصدمین سال آزادی خود از اسپانیا و سپاسگزاری از ترکها جشن بزرگی برپا کردند. یکی از سرمایه‌داران معروف ترکیه، اسحاق آلاتون، می‌گوید: «ما موسویان ترکیه حدود صدهزار نفر بوده‌ایم که این رقم به 25 هزار نفر کاهش یافته و بیشتر یهودیان به اسرائیل کوچ کرده‌اند.»26
سال گذشته (2003م) در دو معبد یهودی بزرگ در استانبول (Neva Shalom  و Sisli Beth)، انفجار مهیبی رخ داد که پانزده کشته و 146 زخمی برجای گذاشت. پیش‌تر هم در سال 1989م به سیناگوگ نوا شلوم استانبول حمله شده بود و 22 نفر از جماعت موسوی کشته شده بودند.
موسویهای ترکیه مقامات بالای دولت را در دست دارند که همسر نخست‌وزیر سابق، بلند اجویت و وزیر خارجه سابق ترکیه، اسماعیل جم و وزیر اقتصاد پیشین کشور، درویش اراغلو، از آن جمله‌اند.27
شیطان‌پرستان در ترکیه
شیطان‌پرستی (Satanizm) در ترکیه بعد از انتحار مشکوک دو جوان (1999م) مورد توجه رسانه‌های گروهی قرار گرفت، اما امروزه نیز این دین جدید در ترکیه ـ هر چند نه به اندازه پیش ـ مطرح است. بنیانگذار این آیین مردی اصالتاً قفقازی به نام آنتون لاوی (Anton Lavey) است. وی به سال 1966م در سانفرانسیسکو یک کلیسای شیطان بنا کرد و بعد از آن آیین شیطان‌پرستی در جهان گسترش یافت. این فرقه در اصل با ادعای مخالفت با اعتقادات پوچ مسیحیت به وجود آمده و بعد از آمریکا وارد مغرب زمین شده است.
به نظر آنتون لاوی «انسان موجودی است خودبین، خودخواه  و منفعت‌جو و در این صورت باید از انسان بترسیم، نه از شیطان. آفرینندة جهان که خداست، خالق بدی است و شیطان دشمن او و طرفدار ماست.» کتاب مقدس شیطان‌پرستی که نویسنده‌اش آنتون لاوی است، انجیل شیطان (Satan Bible) نام دارد. اعداد 13 و 666 در شیطان‌پرستی اعدادی مقدس و شیطانی شمرده می‌شوند. اینان در مراسم خود از گربه استفاده می‌کنند و می‌گویند گربه نزدیک‌ترین حیوان به شیطان است.28 امروز مرکز شیطان‌پرستان در جهان، کشور نروژ است.
شیطان‌پرستان نیز به چند گروه تقسیم می‌شوند.
1. Dabblers یا غیرحرفه‌ایها و تازه‌واردان: این گروه بیشتر از قشر جوان‌اند و انگیزة آنها بیشتر خوشگذرانی است.
2. طرفداران کلیسای شیطان: این گروه از اندیشه‌های آنتون لاوی پیروی می‌کنند.
3. Gnostiks: قدیم‌ترین گروه این فرقه است که ریشه در زمان قرون وسطی دارد.
علامتهای ظاهری شیطان‌پرستان را چنین می‌توان تعریف کرد: لباسهای سیاه، موی دراز، کم‌حرف زدن و گوش دادن به موسیقیهایی از جمله بلک متال و هوی متال (Black Metal و Heavy Metal). این موسیقیها در اوایل سال 1990م از نروژ به سایر کشورهای جهان راه یافته است و اکثر محتوای آنها را ذکر چند خدا، مرگ، جنگ و خونریزی تشکیل می‌دهد. همچنین مشروبات الکلی و مواد مخدر در بین شیطان‌پرستان بسیار رایج است.29
دولت برای جلوگیری از گسترش شیطان‌پرستی در میان جوانان تلاش بسیار می‌کند و پلیس ترکیه به آنان اجازة فعالیت نمی‌دهد. البته این فرقه بیشتر در میان جوانان شانزده الی 22 ساله رواج دارد که با گذشت زمان از علاقة آنها به آن کاسته می‌شود.
امروزه شیطان‌پرستان شهر ازمیر را به عنوان پایگاه خود انتخاب کرده‌اند. کشیش بزرگ ازمیر دربارة آنها می‌گوید: «وجود آنان مرا به وحشت درمی‌آورد و بسیار نگران می‌شوم. این اعتقادی در مقابل شریعت خداست. خدا ما را بیامرزد! پناه بر خدا!»30 شیطان‌پرستان از نظر اخلاقی نیز پرونده‌های سیاهی دارند و در موارد مختلف به فساد و تجاوز و قتل دست یازیده‌اند.31
حجاب در ترکیه
حجاب مسئله‌ای اسلامی است و اختصاص به سنی و شیعه ندارد. با این حال، در سال 1975م در کل دانشگاههای ترکیه بیش از دو دختر باحجاب نبود. در سالهای بعد، بر اثر انقلاب اسلامی امام خمینی در ایران، این عدد چندین برابر شد. دولت لائیک نیز در سال 1981م روسری را ممنوع اعلام کرد. نخست وزیران آن زمان، بلند الوسو و کنان اورن می‌گفتند: در دانشگاههای ما نباید چنین لباسهای قدیمی و عقب‌مانده پوشیده شود و این خطری برای دولت لائیک است!32
در سال 1987م نخست وزیر وقت ترکیه، تورگوت ازال، اجازة ورود محجبه‌ها را به دانشگاه، صادر کرد، ولی رییس جمهور کشور، کنان اورن، این حکم را بی‌اعتبار دانست. در سال 1989م اخبار رادیو بیانات امام خمینی را در ترکیه پخش کرد. امام می‌فرمود: «چرا مسلمانان جهان در مقابل اورن خاموش‌اند؟»33
این مسئله در زمان تورگوت ازال جدی‌تر شد و دادگاه دیوان عالی دولتی حجاب را در دانشگاه و مطب و آزمایشگاه و مواردی از این قبیل ممنوع دانست. مردم و دانشجویان تظاهرات بسیار کردند، اما دولت بر این ممنوعیت پا می‌فشرد. این ممنوعیت در آغاز از شهرهای بزرگ مانند استانبول، آنقرا، بورسا و ازمیر شروع شد و سالهای آینده به شهرهای کوچک‌تر هم سرایت کرد.
در سال 1995م 56 سرهنگ ارتش ترکیه به سبب محجبه بودن زنان آنان، اخراج شدند. در سال 1996م زنان محجبه از ورود به اردوگاهها محروم شدند.34 در سال 2000م یکی از گویندگان رادیو و تلویزیون در یک برنامه به‌گونه‌ای وقیحانه به زنان محجبه اهانت کرد.35 برخی نیز در خیابان به زنان محجبه توهین می‌کردند.36 البته صدها نمونه از این قبیل موارد را می‌‌توان ذکر کرد.
گفتنی است که بزرگ‌ترین راهپیمایی دربارة حجاب در سال 1998م صورت گرفت. در این راهپیمایی که بیشتر زنان و دختران در آن شرکت داشتند، مردم از شهر استانبول تا مرز سوریه (آنطاکیا) زنجیری انسانی درست کردند. مسئله پوشش اسلامی در دهه‌های 1980 و 1990م یکی از گسترده‌ترین صحنه‌های مبارزه اجتماعی بین دولت حاکم لائیک و اسلام‌گرایان بوده و هنوز نیز ادامه دارد.37
نمودارهای ذیل بر اساس آمارگیری از هفتصد دانشجوی دختر محجبه در دانشگاههای استانبول، آنکارا، بورسا و قونیا فراهم آمده است.
 
 مساجد در ترکیه
مساجد در اسلام و نیز کشورهای اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است. در ترکیه نیز از قدیم‌الایام همواره مسجد اهمیت بسیار داشته است، ولی بعد از تأسیس جمهوریت ترکیه؛ یعنی بعد از سالهای 1924م، به مردم چنین القا کردند که مساجد را فراموش کنند و از آن دور شوند. امروزه از مساجد فقط برای عبادت استفاده می‌شود.
در سال 1927م عده‌ای بر آن بودند که در بعضی از مساجد ترکیه مثل کلیساها، صندلی و آلات موسیقی بگذارند، ولی در این کار موفق نشدند.38 بعدها نیز بعضی از مساجد را بستند و بعضی را تبدیل به موزه کردند. برخی از مساجد نیز که قبلاً کلیسا بود و در زمان امپراتوری عثمانی به مسجد تبدیل شده بود، بعد از سرکار آمدن دولت لائیک، دوباره تبدیل به کلیسا شد.
البته در این دو دهه اخیر، فعالیتهای مساجد رو به رشد بوده است و مردم نسبت به سالهای قبل بیشتر به مساجد روی آورده‌اند. در ماه رمضان نیز جماعات اهل سنت برای خواندن نمازهای تراویح مساجد را پر می‌کنند.
با وجود همه موانع، هزاران نمازگزار در روزهای جمعه به مسجدهای بزرگ و کوچک شهرهایی مانند سلطان احمد، سلیمانیه، فاتح، ارتاکوی در استانبول، الوجامی و مورادیه در بورسا و کجاتپه در آنکارا می‌روند. همچنین در دو عید قربان و فطر، روز میلاد رسول، روز معراج، روز برائت و شب قدر، مساجد ترکیه پر می‌شود، اما در روزهای عادی و به هنگام نمازهای یومیه، چنین به نظر می‌رسد که مسجدها فقط به پیران اختصاص دارد. جوانان سنی و شیعه از نمازهای یومیه دورند.
بر اساس آمار مؤسسه دیانت دولت ترکیه، امروزه در این کشور 75491 مسجد وابسته به همین مؤسسه وجود دارد.39 با این حال، ولی حدود 1500 مسجد کشور خالی است و عبادت در آن انجام نمی‌گیرد.40 طبق آمار دیانت ترکیه، کارکنان مساجد (امام جماعت، واعظ، خطیب) جمعاً 74368 نفرند که سطح تحصیلی آنان در نمودار زیر نشان داده شده است.
  
شمار مساجد در بعضی از شهرهای ترکیه چنین است:
استانبول: 2174، آنکارا: 2334، قونیه: 2362، بورسا: 1362، سامسون: 2219، آدانا: 1588، ازمیر: 1484، قارص: 404 و اغدیر 168 مسجد.41
در حال حاضر در کل کشور 3664 آموزشگاه قرآن وجود دارد که 118335 نفر در آنها تحصیل می‌کنند و آموزش می‌بینند.
در جدول ذیل نیز شمار حاجیان ترکیه در سالهای گوناگون آمده است:
سال شمار حاجیان
1970 56000
1975 136000
1980 25000
1985 33000
1990 27000
1995 60000
2000 65000
2003 89000
در آمارگیری از 1168 دانشجو در استانبول، آنکارا و کوجالی، میزان و چگونگی اعتقادات آنها مورد پژوهش قرار گرفت. بر اساس این آمار بیش از 58 درصد پرسش‌شوندگان به وجود موجودات فضایی و بشقاب‌پرنده معتقدند و بیش از 90 درصد آنان به همراه خود تعویذ دارند. اعتقاد به توسل برای انجام کارها در میان آنان بالای 68 درصد است و بیش از 83 درصد آنان معتقدند ماجرای طوفان نوح و کشتی وی حقیقت دارد.
همچنین بیش از 64 درصد آنان به تناسخ، بیش از 51 درصد به فالگیری و کف‌بینی، بیش از 83 درصد به چشم‌زدن، بیش از 76 درصد به خوابهایی که از آینده خبر می‌دهند، بیش از 84 درصد به وجود فرشتگان و جن، بیش از 84 درصد آنان به قضا و قدر معتقدند. بالای 66 درصد از پرسش‌شوندگان نیز معتقدند که تمدن انسانی را موجودات فضایی در هزاران سال پیش تأسیس کرده‌اند.
پی‌نوشتها
1. Bagdat Alimleri Konferansi, Istanbul, 2000.
2. Tarih 1, M.E.B Devlet Kitaplari, Istanbul, 1994.
3. Tarih 2, M.E.B Devlet Kitaplari, Ankara, 1993.
4. Osmanli Devletinde Ehli Sunnetin Sia'ya Tenkitleri, Istanbul, OSAV, 2000.
5. Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar,  Burhan Bozgeyik,  s. 70  Ist. 1998.
6. Koza Dergisi Ilkogretim, Ankara, 1996-Komisyon.
7. Batililasma, Huseyin Hatemi, Bir yayinlari, s. 23-24.
8. Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar,  Burhan Bozgeyik.
9. A.G.E.
10. A.G.E.
11. تلخیص از کتاب ترکیه در یک نگاه، حسین اردوش، 1378.
12. Rusen Cakir NTV Magazin  2001
13. Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yay, s. 267,330,454,474,  Istanbul, 2002
14.               www.fortunecity.co.uk  Fetullah Gulen Grubu  2001
15.Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu, Istanbul26. Baski.
16. Izetti yanlis Yerde Aramak, Mehmed Pamak, s. 285-292, Istanbul, 1995.
17. Fetullah Gulen'in Gizli Tarihi  NTV Magazin 2001.
18. www.fortunecity.co.uk  Fetullah Gulen Grubu  2001.
19. www.haberbilgi.com/haber/tarikat  NTV 2000.
20. www.fortunecity.co.uk  Fetullah Gulen Grubu  2001.
21. www.haberbilgi.com  Rusen Cakir  NTV Magazin  2001.
22. Radikal Gazetesi  Gundem  2003.
23. Aksam Gazetesi  Gundem  2003.
24. Basortusu Sorunu, Mazlumder  Islam Dergisi, s. 425, Istanbul, 1998.
25. Ozgur Politika Gazetesi  2002.
26. A.G.E.
27. Turkcell Dunya Tarihi (CD) 2000.
28. www.aksiyon.com.tr  Faruk Mercan  Aksiyon Dergisi.
29. Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yay. Istanbul, 2002.
30. Milliyet Gazetesi 2000.
31. Aksam Gazetesi  Online 2000.
32. Milliyet Gazetesi Gundem  14 Ocak 2001.
33. Star, Hurriyet, Milliyet Gazeteleri ve Kanal 7 TV.
34. YSK'nin 10 kasim 2002'de acikladigi kesin sonuclar.
35. Basortusu Sorunu  Mazlumder, Istanbul 1998.
36. A.G.E.
37. Akit Gazetesi  (Basortusu Sorunu)  Istanbul 1998.
38. Show Radyo  Fatih Altayli  2000.
39. Milli Gazete.
40. مجله طلوع، سال اول، شماره اول، ص 145.
41. Basortusu Sorunu, Mazlumder, s. 373.
42. Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu,  Istanbul.
43. www.diyanet.gov.tr .
44.Yeni Asya Gazetesi  2004.
45. www.diyanet.gov.tr.
46. Islam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfi, Istanbul, 1993.
47. Safsata Anketi  Bilim ve Utuyop Dergisi  Ender helvacioglu  2001.
منابع
1. Bagdat Alimleri Konferansi, Istanbul, 2000.
2. Tarih 1, M.E.B Devlet Kitaplari, Istanbul, 1994.
3. Tarih 2, M.E.B Devlet Kitaplari, Ankara, 1993.
4.Osmanli Devletinde Ehli Sunnetin Sia'ya Tenkitleri, Istanbul, OSAV, 2000.
5.Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar,  Burhan Bozgeyik, Istanbul, 1998.
6.Koza Dergisi Ilkogretim, Ankara, 1996-Komisyon.
7.Batililasma, Huseyin Hatemi, Bir yayinlari, Istanbul, 1989.
8.Islam Birligi Uzerine Oynanan Oyunlar,  Burhan Bozgeyik.
9.Tekelistan, Yalcin Kucuk, YGS yayinlari, Istanbul, 2002
10.Gencligin Imanini Sorularla Caldilar, Emine Senlikoglu, Istanbul 26. Baski.
11.Izetti yanlis Yerde Aramak, Mehmed Pamak, Istanbul, 1995.
12.Basortusu Sorunu, Mazlumder, Istanbul, 1998.
13.Turkcell Dunya Tarihi (CD) 2000.
14.YSK'nin 10 kasim 2002'de acikladigi kesin sonuclar.
15.Farsca-Turkce lugat, Arif Etik, Istanbul, 1968,
16.Islam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfi, Istanbul, 1993.
17.Safsata Anketi  Bilim ve Utuyop Dergisi  Ender helvacioglu  2001.
18.Yeni Asya Gazetesi  2004.
19.Milli Gazete.
20.Milliyet Gazetesi 2000.
21.Ozgur Politika Gazetesi  2002.
22.Aksam Gazetesi  Online 2000.
23.Star, Hurriyet, Milliyet Gazeteleri ve Kanal 7 TV.
24.Radikal Gazetesi  Gundem  2003.
25.Aksam Gazetesi  Gundem  2003.
26.www.fortunecity.co.uk
27.www.diyanet.gov.tr
28.www.aksiyon.com.tr
29.www.haberbilgi.com/haber/tarikat 
30.www.haberbilgi.com
31.www.ntv.com.tr
32. مجله طلوع(1و2)، 1381، مدرسه عالی امام خمینی(ره)، قم.
 
* دانش‌پژوه مقطع کارشناسی مدرسه عالی امام خمینی(ره)، رشته فلسفه و عرفان، از کشور ترکیه.