سیر تکامل حوزۀ علمیه قم در تاریخ معاصر ایران (مقاله پژوهشی حوزه)

چکیده

حوزه علمیه قم، یک نهاد علمی فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است و همچون هر جامعه یا نهاد اجتماعی دیگری که از سیر حرکت آن (تکاملی یا انحطاطی) بحث می شود، می تواند امیدآفرین و اعتمادبخش یا غیر آن باشد. بنابراین، پاسخ به این سؤال مهم است که «سیر حرکت تکاملی حوزه علمیه در قم چگونه بوده است؟» با هدف پاسخ گویی به سؤال مذکور، مفاهیم و بنیادهای نظری، دیدگاه های اندیشمندان اجتماعی و فلاسفه تاریخ درباره حرکت تاریخ و شاخص های تکامل بررسی گردیده است. با بهره گیری از نظریه اندیشمندان مسلمان، به ویژه شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی، مبنایی نظری برای پاسخ به سؤال مذکور تدارک شده است. مطابق این نظریه، تکامل در هر جامعه یا نهاد اجتماعی (اعتباری یا حقیقی) ناشی از فعلیت یافتن استعدادها و ظرفیت های بالقوه آن جامعه یا نهاد در یک دوره از تاریخ یا سرتاسر تاریخ است. بررسی سیر حرکت حوزه علمیه قم نشان می دهد این حوزه روند تکامل چهار مرحله ای را پشت سر گذاشته است: مرحله تأسیس فرهنگی، مرحله اجتماعی شدن، مرحله سیاسی شدن و مرحله تمدنی. سیر تکاملی حوزه در یک بررسی تجربی حاکی از عناصر فرهنگی و ظرفیت های بالقوه ای است که امکان حرکت حوزه علمیه قم را در مسیر تکاملی فراهم آورده است. این ظرفیت ها یا شاخص ها عبارتند از: توحیدگرایی، عقلانیت، شهادت، انتظار، بصیرت و آگاهی، سیاست و ولایت که با تجربه تاریخی از سیر حرکت تکاملی حوزه برداشت می شوند، هرچند به صورت انتزاعی نیز از آموزه های حوزوی قابل اثبات هستند.