پژوهش در حوزه، نگاه از بیرون

از نگاه بیرونى که به فرآیند پژوهش نظر افکنده شود، این نکته به خوبى ملموس و قابل احساس است که مقوله پژوهش نیازمند صبر و تحمّلى ژرف براى پژوهش‏گران و دیگر دست اندرکاران امر پژوهش است. پژوهش داراى افت و خیز و مقوله‏اى دیربازده است. کسى که در این عرصه گام مى‏نهد، نیازمند استعداد، خلاّقیت و تجربه کافى در موضوعى است که وارد آن مى‏شود، به علاوه باید عنصرى صبور و پرتوان باشد به‏گونه‏اى که خود را براى هر مشکل و سختى و حتى شکست آماده کند. پژوهش هم چون گمانه‏زنى‏هایى است که براى کشف معدن طلا یا نفت انجام مى‏گیرد. این گمانه‏زنى ممکن است، ده‏ها و صدهابار، با استفاده از تمامى ابزارهاى لازم، متخصصین فن و فنّ‏آورى‏هاى موجود انجام پذیرد و هر بار با شکست مواجه شود و یا نتیجه‏اى چشم‏گیر به همراه نداشته باشد؛ ولى اگر از میان صد بار آزمون و خطا، یک مورد آن به نتیجه برسد، ارزشِ صرف آن همه بودجه و امکانات را دارد، چون پیروزى و دست‏یابى به نتیجه مطلوب، مى‏تواند صد مورد شکست‏هاى پیشین را جبران کند.
به فرموده بزرگى: «تحقیق و کار عالمانه، با مژه، کوه کندن است و کسى که در عرصه پژوهش گام مى‏گذارد، باید با لحاظ تمامى مشکلات و دشوراى‏ها کار را آغاز کند.» به هر روى مخاطب این سخن تنها، فرد محقق و پژوهش‏گر نیست؛ بلکه آن چه بیشتر در این مجال مورد نظر این قلم است، جلب توجه مسؤولان، بانیان و مجریان امر تحقیق در حوزه است. اکنون که بحمداللّه‏ و المنّة و تحت توجهات حضرت ولى عصر(عج) و به برکت انقلاب شکوهمند اسلامى، ده‏ها مرکز تحقیقى با بهره‏گیرى از نیروهاى جوان متعهد، فاضل و خوش‏فکر در حوزه مقدس قم دائر شده و در زمینه‏هاى گوناگون دانش‏هاى اسلامى و انسانى، اعم از فقهى، تفسیرى، فلسفى، کلامى، حدیثى، سیاسى و غیره به این امر مهم پرداخته‏اند؛ نیل به پژوهش عالمانه، محققانه و درخور حوزه‏هاى علمیه بایستنى‏هاى فراوانى مى‏طلبد که رعایت آن‏ها در ارائه تحقیقات، اجتناب‏ناپذیر است. البته تهیه لیست کامل از این بایدها و اجراى آن‏ها، نیازمند تمرکز در امر پژوهش و سیاست‏گذارى دقیق و علمى از سوى یک مرکز تصمیم‏گیرى پویا، مشرف به همه نیازها، جوشیده از متن حوزه و داراى قدرت و توان اجرایى بالا مى‏باشد که این مطلب، در جاى خود باید مورد توجه قرار گیرد و نیازمند فرصت دیگرى است.
آن چه فعلاً در نظر است که به ارباب پژوهش حوزوى منتقل شود و مشمول عنایت آن عزیزان قرار گیرد، آن است که با توجه به مشکلات طاقت‏فرساى امر تحقیق، براى عرضه کارهاى نو، ایجاد خلاّقیت، نظریه‏پرورى و تولید اندیشه‏هاى نوین، با استفاده از منابع غنى معارف دینى تکیه بر گنجینه ارزش‏مند سلف صالح و به کارگرفتن نیروهاى مبتکر و خلاّق، باید تدبیرى اندیشید و راه‏کارهایى یافت که از کارهاى کم‏محتوا، تکرارى و کم‏ارزش اجتناب شود و امکانات و پژوهش‏هاى حوزوى به سوى پاسخ‏گویى به نیازهاى عصر کنونى، حلّ مشکلات نظام اسلامى در ابعاد نظریه‏پردازى، بازکردن گره‏هاى مختلف اجتماعى و حل شبهات بسیج گردد. بلکه با سلاح زبان روز به سوى اندیشه‏هاى باطل رایج در غرب و جهان سرمایه‏دارى شامل: سکولار، لیبرال دموکرات و نگاه‏هاى مختلف سیاسى، اجتماعى، تربیتى، حقوقى، اقتصادى و غیراسلامى هجوم آورد.
براى تحقق وعینیّت یافتن شعارهاى بالا، که اهداف عالیه حوزه‏هاى علمیه و مراکز پژوهشى آن است، راه‏کارهایى وجود دارد. آن چه راقم این سطور که سالیان متمادى با بسیارى از مراکز پژوهشى حوزوى ارتباط یا همکارى داشته است، به خاطر فاترش خطور مى‏کند، نگاهى بیرونى به شیوه پژوهشى است که اکنون در غالب مراکز پذیرفته شده و در حال اجرا است و شاید ریشه آن هم کپى‏بردارى از شیوه رایج در مراکز دانشگاهى و آموزش عالى داخل کشور باشد.
مراحل پژوهش کنونى نوعا در فرآیند کارى عبارت‏اند از: تعیین موضوع تحقیق، تصویب موضوع (در صورتى که از سوى پژوهش‏گر ارائه شود)، نوشتن طرح نامه، تصویب طرح نامه، نظارت و ارزیابى و مراحل اجراى تحقیق و تصویب آن. این روشى است که به عنوان شیوه برتر واستاندارد در جریان است. اگرچه در این روش محاسن و مزایایى همانند: نظم و نسق یافتن کار تحقیق، انجام طرح‏هاى مورد نظر و سفارش در مدت زمان قابل پیش‏بینى نهفته است؛ سؤال اصلى آن است که این روش چقدر به کشف و خلاّقیت مى‏انجامد؟ و با اعمال و تداوم آن تا جه میزان شاهد عرضه تولیدات نوین و جهش و نظریه‏پردازى جدید در عرضه معارف دینى خواهیم بود؟
چنین روشى‏نظیر کارهایى است که دولت‏ها در برنامه‏هاى کوتاه‏مدت و درازمدت خود پیش‏بینى مى‏کنند و در چارچوب آن با پیمان‏کاران مختلف قرارداد مى‏بندند و در نتیجه سمت و سوى سیاست‏گذارى دولت در بخش‏هاى مختلف اقتصادى، فرهنگى، سیاسى مشخص مى‏شود و معلوم مى‏شود که این پروژه در چه مدّت و با چه هزینه‏اى به بهره‏بردارى مى‏رسد؛ ولى آیا مقوله پژوهش و تحقیق را تنها در این شیوه مى‏توان محدود و خلاصه کرد؟ آیا با پافشارى بر این روش به عنوان سنّتى لایتغیر و غیر قابل اغماض، مى‏توان شاهد خلاّقیت و نوآورى بود؟ البته روشن است که منظور از نوآورى، پشت‏پا زدن به گنجینه پرافتخار گذشته و روش‏هاى سلف صالح که امام خمینى(ره) به آن «فقه جواهرى» مى‏گفتند، نیست؛ بلکه منظور نوآورى در عرضه جواهر امروز است.
آیا مبتکران و نظریه‏پردازان صالح گذشته هم چون: شیخ انصارى، وحید بهبهانى، علاّمه حلّى، ملاّصدرا و علاّمه طباطبایى در عرصه فقه، اصول، فلسفه و تفسیر با چنین مدلى، موفق به خلق آثار نو و پرارزش گشتند؟ البته غرض آن نیست که شیوه کنونى به کلّى نسخ شود و از گردونه پژوهش بیرون افکنده شود؛ بلکه منظور تأمّل در کلیّت این شیوه است؛ یعنى اگر در مواردى مشاهده مى‏شود که این روش از کارایى لازم برخوردار نیست، بدون آن که اصل کار پژوهش کنار گذاشته شود، این روش اصلاح شود و به مقتضاى مصلحت بهینه گردد.
بسیارى از نیروهاى فاضل، متعهّد و خلاّق در حوزه هستند که با تکیه بر این روش، خلاقیت آن‏ها گرفته مى‏شود و مراحل تحقیق پیش‏گفته همانند قفل و زنجیرى بر پاى عقل، اندیشه و ابتکار آن‏ها تنیده مى‏شود و نمى‏گذارد در عرصه تفکر به حرکت در آید و آثار نو عرضه کند. در چنین جایى است که مى‏توان محقّق را آزاد گذاشت. از او پشتیبانى کرد، امکانات لازم را در اختیار او نهاد و او را از قفس شیوه گذشته رها نموده و با حسن ظنّ به قوه خلاق و ابتکار او و با توجه به تجربیات گذشته‏اش، به او میدان عمل داد تا کار کند، فکر خود را به کار اندازد و با تأمّل و تحقیق طرح‏هایى نو دراندازد. حتى مى‏توان نارسایى‏ها، گره‏ها و نیازهاى امروز را به او گوشزد نمود و از او راه حلّ خواست و طرح مطالبه نمود. در این صورت است که پژوهش‏گر خلاق و متدیّن و دلسوز، مى‏تواند با دلگرمى به میدان تأمّل و تحقیق درآید و از آن پس شاهد زایش اندیشه‏هایى نو و کارآمد بود. البته این بدان معنا نیست که در این صورت هر چه تولید مى‏شود، چون دُرّى گرانبها است؛ زیرا چنان که در ابتداى این مقال بیان گردید، این کار افت و خیز و فراز و نشیب فراوان دارد. و میدان آزمون و خطا است و هر چند شکست فراوان در آن به چشم مى‏خورد؛ آن چه ارزش دارد، پیروزى‏هایى است که پس از شکست‏هاى مختلف قابل مشاهده است.
اگرچه امروزه در مراکز آموزش عالى داخل کشور هم‏چنان از این شیوه پیروى مى‏شود، در مراکز دانشگاهى و پژوهشى معتبر دنیا، این روش منسوخ شده است. امروزه به جاى پُرکردن صفحات از انبوه مطالب پیش‏گفته و گاه کهنه و به جاى افزایش حجم تحقیقات و بالابردن آمار عرضه کتاب، مقاله و نشریه باید به کیفیّت اندیشید و در فکر کارهایى نو، کم‏حجم و محدود ولى محکم و متقن بود.
سرّ آن که بزرگان حوزه با آن همه محدودیت در زمان‏هاى پیشین موفق به خلق آثار گرانبها شدند و توانستند با آن همه فشار و ظلم، میراث گرانبهاى اهل‏بیت(ع) را نسل به نسل و سینه به سینه، به عصر امروز برسانند، این بود که با ایمان و توکّل نیاز و کمبود را تشخیص مى‏دادند و با تمام تلاش و همّت خود به چاره‏جویى و حلّ آن مى‏پرداختند. آنان دست از جهاد علمى خود نمى‏شستند تا آن که گره‏هاى موجود را در پرتو قرآن و معارف اهل‏بیت(ع) حلّ کنند. اکنون که به برکت انقلاب پرشکوه اسلامى، ابزار تحقیق و پژوهش گسترده و کارآمد شده و امکانات و شرایط لازم فراهم آمده است، باید زمینه‏اى فراهم کرد تا نسل‏هاى جدیدى از شیخ انصارى‏ها، وحید بهبهانى‏ها، شیخ مفیدها، ملاّصدراها، علامه طباطبایى‏ها و امام خمینى‏ها، به وفور متولد گردند و تشنگان معارف آل محمد(ع) را از زلال معرفت وحیانى اهل‏بیت(ع) سیراب کنند. ان شاء اللّه‏.