قرآن و هنر/خوشنویسی قرآن

اگر چه کلام وحی خود به خود بر روی خواننده تاثیر میگذارد، اما این حقیقت را نمیتوان پنهان داشت که «الخط الحسن یزید الحق وضحاً»؛ خط نیکو بر روشنی حق میافزاید. این سخنی از رسول گرامی اسلام است. (کنزالعمال،حدیث29304) به یقین پیرآیه خوشنویسی و زیبا نویسی اهمیت بسیاری داشته است که پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) پیروان خویش را به خوشنویسی تشویق فرمودهاند، چنان که از پیامبر رحمت نقل شده است: هر کس آیه بسم الله الرحمن الرحیم را برای بزرگداشت خداوند به خطی خوش بنویسد، بخشیده خواهد شد. (منیه المرید،ص 351)
همچنین ازایشان و امام علی(ع) درباره چگونگی خوشنویسی، تراشیدن قلم، لیقهگذاری در دوات و… سخنانی نقل شده است.
این ترغیب و تشویقها به همراه انگیزههای معنوی و مادی دیگر عدهای را بر آن داشت تا به صورت حرفهای به خوشنویسی آیات قرآنی بپردازند. برخی از خوشنویسان عمر و هنر خود را به نگارش قرآن اختصاص دادند؛ یعنی شغل دایمی و وسیله امرار معاش خود را نگارش و نسخهبرداری از قرآن قرار دادند. ایشان در قبال نگارش نسخهای از قرآن یا کتابی دیگر با توجه به زمان صرف شده و جنس کاغذ و مرکب و…مبالغی را از سفارش دهنده دریافت میکردند. بدیهی است که هر چه نویسنده و خطّاط قرآن معروفتر بود و خطش بهتر بود، مبلغ بیشتری را برای این استنساخ میطلبید.
در ابتدای جریان نگارش قرآن، تنها خط مورد استفاده، خط کوفی بود. به تدریج و با ورود اقوام مختلف با فرهنگها و خط های متفاوت، تنوع مناسبی در تعداد و انواع خط قرآنی داده شد. امروزه قرآن کریم باخطوط «نسخ»، «نستعلیق»، «ثلث»، «ریحان»، «معلی» و… به نگارش در میاید.
امروزه آیات قرآن کریم به عنوان یکی از محورهای اصلی در خوشنویسی به کار میرود و در میان خوشنویسان کمتر کسی را میتوان یافت که بخشی از قرآن کریم یا تمام آن را در قالبهای گوناگون ترسیم نکرده باشد. علاوه بر نگارش مرسوم قرآن بر روی کاغذ که به صورت کتاب و جزوه عرضه میشود، نگارش قرآن روی سنگ، چوب، شیشه و اشیای دیگر و نیز ساخت تابلوهای قرآنی با آمیزهای از هنرهای گوناگون چون «معرّقکاری» و «منبتکاری» هم در جامعه هنری قرآنی ما مرسوم گشته است.
برخی از خطاطانی که نسخه کاملی از قرآن را خوشنویسی کردهاند، برای استفاده عموم مردم آن را به چاپ رساندهاند که امروزه برخی از آنها مانند «قرآن خط رنجبر» یا «خانم مقصودی» به نام نویسندگان خود مشهورند. مهدیقلیخان هدایت ضمن خاطرات خود درباره نیت چاپ یکی از این قرآنها میگوید: «میرزا زین العابدین خان، منشی سفارت انگلیس، نسخ نویس است. قرآنی نوشته است که در اسلامبول به «گراور» چاپ شد. خواست در تهران تجدید چاپ کند، به من رجوع کرد. مقداری از قرآن گراور شده بود که نکول کرد و مبلغی خسارت به من وارد آمد».(خاطرات و خطرات،ص180)
احکام نگارش قرآن
از وقتی که موضوع نگارش قرآن مطرح شد، در پی آن پرسشهای بسیاری از سوی مردم مطرح گردید که حد و مرز، آداب، قواعد و احکام نگارش آیات قرآن کریم در آنها مورد سؤال بود. پاسخ به این پرسشها از سوی پیشوایان معصوم(ع) و بعدها از طرف فقیهان و مجتهدان، مجموعهای از احکام را تشکیل داد که به احکام نگارش قرآن نام گرفت. بخشی از این احکام درباره جواز نگارش قرآن بر ظروف، جواز استخدام فردی برای نگارش (اجیر گرفتن برای کتابت قرآن) جواز نگارش قرآن با مواد و رنگهای گوناگون، جواز نگارش قرآن با طلا و تذهیب حواشی آن، جواز اخذ اجرت برای کتابت قرآن، طهارت هنگام نگارش قرآن، عدم جواز نگارش قرآن بر صفحه ناپاک یا با دوات نجس و نهی از امحای آیات با بزاق میباشد.


ش