جایگاه نوآوری و شکوفایی در قرآن

مقدمه
انسان، به عنوان خلیفه و نماینده خدا برروی زمین،سرشار از استعداد و توانایی است.او می‌تواند، هستی و موجودات را به اراده خود درآورد و در جهت ساختن و اصلاح جامعه ای پویا و موفق به کارگیرد،اما انسانی با این ویژگی و توانایی ذاتی،از بسیاری از ظرفیت‌ها و استعدادهای خود غافل مانده است و چه بسا،به تدریج،توانایی‌های خود را از دست می‌دهد.بنابراین،بحث خلاقیت و نوآوری، برای شکوفایی استعدادها و توانایی‌های نهفته در وجود آدمی،اهمیت زیادی پیدا می‌کند.مقام معظم رهبری،سال جدید را،سال نوآوری و شکوفایی در همه عرصه‌ها نام نهادند.نو شدن،نوآوری و نوماندن مقوله هایی هستند که اگر از جامعه ای رخت بربندند، آن اجتماع را به فرسایش و کهنگی دچار می‌کنند و چنانچه در پیکر جامعه‌ای دمیده شوند،به آن شادابی و نشاط و ماندگاری می‌بخشند؛همان رسالتی که در دستور کار طبیعت قرار دارد و هر ساله،در بهار،شاهد عظمت این رویش هستیم.اگر تک تک افراد جامعه موفق شوند که از استعدادها و ظرفیت‌های وجودی خویش،به خوبی بهره برداری نمایند،به خود شکوفایی می‌رسند و از این رهگذر، جامعه نیز پویا و رشد یافته می‌شود.
شکوفایی ظرفیت های انسانی در قرآن
در نگرش و تحلیل قرآن، انسان، موجودی فراتر از هر موجودی است که در تصور و حتی تخیل انسانی می‌گنجد؛زیرا وی را خلیفه و جانشین خدا بر هستی دانسته است. این به آن معنا می‌باشد که در میان آفریده‌های خداوند،هیچ موجودی را نمی توان یافت که به پای بشر برسد.در ایات قرآنی،براین نکته تأکید شده که او موجودی است که همه اسمای الهی را به صورت نرم افزاری و غیر فعال دارا می‌باشد و تلاش‌های انسانی،در یک فرایند،آن را به شکوفایی و باروری می‌رساند.اسمای الهی،در تفسیر و تحلیل قرآنی به معنای ظرفیت‌هایی است که به شکل قوه،در ذات انسان نهاده شده،البته این زمانی است که شخص،خود،در تلاشی که بنابر اصطلاح قرآنی، «کدح» نامیده می‌شود،در یک فرایند زمانی می‌کوشد،تا سرمایه‌های سرشته در ذات خویش را به فعلیت برساند.خود شکوفایی به این معنای می‌باشد که شخص از همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خویش بهره گیرد.در این حالت گونه‌ای اعتماد به نفس و عزت نفس در آدمی پدید می‌اید که وی را از دیگری بی نیاز می‌کند.چنین مسئله ای را پیامبر(ص) به شکل‌های گوناگون بیان داشته است که یکی از آنها،مسئله به کارگیری ظرفیت‌های شیطانی در راستای اهداف خدایی خود و جامعه ایمانی بوده است.
اهمیت بحث نوآوری و ابتکار در قرآن
قرآن کریم در داستان تاریخ بشر که از آدم تا خاتم(ص) گزارش کرده،بیان می کند که خداوند،هر عصری مجموعه‌ای را که از آن با عنوان«منهاج»و روش‌های نوشونده یاد کرده،فرو فرستاده است تا برای هر عصر تاریخی بتواند مفید و سازنده باشد و فرد و جامعه را به سوی کمال شایسته پیش برد.به عبارت دیگر، نوآوری یک سنت واجب الهی و اسلامی بوده که می‌کوشد دین را از حصار زمان و مکان بیرون سازد و آن را پویا و به روز نماید. از طرف دیگر،یکی از نام‌های خداوند سبحان «بدیع» است و واژه «یا بدیع» در دعاهای مختلف تکرار می‌شود. در قرآن کریم نیز تعبیر بدیع السماوات والارض در ایه 117سوره بقره به کار رفته،مفهوم بدیع،در لغت،به معنی نوآوری‌ها و تجدید مستمر حیات آسمانها و زمین است.این ایه اشاره می‌کند که آفرینش خداوند،همواره بدیع و ابتکاری می‌باشد.او نه تنها مالک همه موجودات، بلکه خالق آنها نیز می‌باشد،آن هم به طور بدیع و بدون نقشه قبلی.(تفسیر نور،جلد 1 ذیل ایه 117 سوره بقره) در ارتباط با ایه 29 سوره الرحمن،کل یوم هو فی شأن نیز،بسیاری از مفسران در تفسیر این ایه آورده‌اند که خداوند،هر لحظه،در حال نوآوری است و نظام هستی،هر آن،در حال تجدید شدن می‌باشد و اساسا،بهار طبیعت که سالانه تکرار می‌شود،جلوه‌ای از این تجدید‌های مستمر محسوس و ملموس برای ماست.مفهوم اینکه خداوند،هر روز،در یک شان ویژه‌ای می‌باشد، آن است که نظام هستی،به صورت لحظه به لحظه،از مبدا فیاض خداوندی در حال مستفیض شدن است و این؛یعنی نوآوری و شکوفایی همیشگی.
همچنین،در تفسیر نمونه (جلد 23)، در بیان این ایه آمده است:خلقت خداوند، پیوسته و همیشگی و پاسخگویی او به نیازهای نیازمندان نیز چنین است و هر روز،طرح تازه‌ای را پدید می آورد.یک روز،به گروه‌هایی قدرت می‌دهد، روز دیگر آنها را بر خاک سیاه می‌نشاند.یک روز،سلامت و جوانی می‌بخشد،روز دیگر،ناتوانی می‌سازد. یک روز،غم و اندوه را از دل می‌زداید،روز دیگر مایه اندوهی می‌آفریند.خلاصه هر روز،بنابر حکمت و نظام احسن، پدیده تازه و حادثه جدیدی را به وجود می‌آورد.با توجه به این حقیقت،از یک سو،نیاز همیشگی ما به ذات پاک او روشن می‌شود و از سوی دیگر،پرده‌های نومیدی از دلها کنار می‌رود.
در روایتی از امیر المؤمنان،علی(ع)می‌خوانیم:حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که هرگز نمی‌میرد و شگفتی‌های خلقتش پایان نمی‌گیرد،زیرا هر روز در شأن و کاری می‌باشد و موضوع تازه‌ای می‌آفریند که هرگز نبوده است.(اصول کافی،جلد5،صفحه193)
و در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) در تفسیر این ایه می‌خوانیم:من شأنه ان یغفر ذنباً،و یفرج کرباً و یرفع قوماًً و یضع آخرین:از کارهای او این است که گناهی را می‌بخشد و ناراحتی و رنجی را برطرف می‌سازد،گروهی را بالا می برد و گروه دیگری را پایین می‌آورد.(مجمع البیان،ذیل ایه29سوره الرحمن)
آری!کارهای الهی تقلیدی نیست،بلکه سرشار از ابتکار و نوآوری است.نیاز همیشگی موجودات،لطف و فیض همیشگی خدا را درخواست می‌کند و او هر لحظه،دارای فیضی جدید و پیوسته برای آفریده‌ها می‌باشد.توجه به همه این ایات،نشان می‌دهد که قرآن، اهمیت بحث نوآوری را مورد توجه قرار داده و همواره،محیط پیرامون و طبیعت را،به عنوان مظهر نوآوری‌ها،بیان کرده و انسان ها را به تفکر در آن دعوت نموده است.