نقد و بررسی کتاب «سیر تحول قرآن» مهندس مهدی بازرگان
آرشیو
چکیده
متن
مهندس مهدی بازرگان (1373-1286)یکی از متفکران و سیاستمداران موثر سده اخیر ایران است. بازرگان در زمره یکی از نافذترین نواندیشان دینی ایران و یکی از قرآن‌پژوهان بین‌المللی قابل ذکر است. به مناسبت انتشار ویرایش جدید کتاب «سیر تحول قرآن» که تحت عنوان «مجموعه آثار 12 و 13» در سال جاری منتشر شد به اختصار به دستاوردهای تازه این کتاب، ابتکارات بازرگان در حوزه قرآن پژوهی، مقایسه این کتاب با کتب تاریخ قرآن،کاستی‌های کتاب و بالاخره به ارائه یک پیشنهاد خواهم پرداخت.
1 کتاب بازرگان بطور مشخص در مقام تبیین سه آیه قرآن است: اول، «أََفَلا یتَدَبّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کان مِن عِندِ غَیرِِاللهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافَاً کثیراً» (سوره نساء، آیه 82) آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خداوند بود حتما در آن اختلاف فراوانی می‌یافتند. دوم، «وَ قُرآنَاً فَرَقنَاهُ لِتَقرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلَی مُکثٍ وَ نَزَّلنَاهُ تَنزِیلاً» (سوره اسراء، آیه 106)و قرآن را جُدا جُدا فرستادیم تا آنرا بر مردم با درنگ بخوانی، و آنرا فرو فرستادیم فرو فرستادنی. سوم، «الر کتَابٌ أُحکمَت آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت مِن لَدُن حَکیمٍ خَبِیرٍ» (سوره هود، آیه 1)این کتابی است که آیات آن از سوی خردمندی حکیم استوار گشته، آنگاه به تفصیل بیان شده است. قرآن خود را کتابی خدا ساخته، دارای نظم، انسجام و هماهنگی ویژه، انزال با نزول تدریجی، برخوردار از استحکام اولیه و تفصیل و بسط ثانویه معرفی کرده است.
2 بازرگان در جستجوی نظم درونی قرآن به آزمونی بشری دست زده است. او با روش تحقیق ریاضی آماری به سراغ کلمات و آیات و سوره‌های قرآن رفته است. بازرگان با این نکته تحقیق خود را آغاز می‌کند که قرآن، آکنده از تنوع و تکثر در گفتار است و آیاتش همگون نیست؛ آیات کوتاه و بلند دارد. برخی آیات مسجع‌اند و برخی اما آهنگین نیستند. او این سوال را مطرح می‌کند که آیا این تنوع و تکثر تصادفی است یا منطقی دارد؟ و اگر منطقی دارد، این منطق چیست؟ تمام کتاب بازرگان تلاشی است برای کشف منطق تنوع آیات قرآن کریم.
3 اولین نکته ابتکاری این کتاب – که بازرگان متواضعانه می‌گوید نکته تازه‌ای نیست و او فقط آن را اثبات کرده است – چنین است: طول متوسط آیات، طول غالب آیات و دامنه منحنی آیات، تابع صعودی زمان نزول است و ارتفاع منحنی آیات، تابع نزولی زمان نزول آیات است. فرضیه بازرگان در این تحقیق چنین است: طول مبنای آیات به طور تدریجی طی 23 سال نزول وحی، افزایش یافته است، از عدد 18/2 به عدد 04/42. آیات آغازین حاوی کلمات کمتری هستند و آیات انتهایی طولانی‌ترند. این افزایش طول مبنائی در هر بار نزول نسبت به دسته آیات نزول قبل و بعد کاملا معنی‌دار است: کوتاه‌تر از نزول بعد و بلندتر از نزول قبل.
4 ابتکار دوم بازرگان ترتیب تاریخی نزول سوره‌های قرآن بر اساس دستاورد اول است. 114 سوره قرآن یک‌باره نازل نشده‌اند. برخی سوره‌های کوتاه یک‌باره نازل شده‌اند و برخی سوره‌های کوتاه یا بلند، چندپاره و در طول زمان‌های مختلف، نازل شده‌اند. بازرگان در این کتاب به عدد جالبی دست پیدا کرده است که این عدد از کشفیات او محسوب می‌شود. او به این نتیجه رسیده است که قرآن 194 بار نزول داشته است که این 194، مشتمل بر تعدادی سوره‌های مستقل و تعدادی گروه آیات است. بازرگان به جای آنکه ترتیب 114 سوره را مشخص کند، ترتیب را براساس این 194 بار نزول، مشخص کرده است که به تبع آن، ترتیب نزول 114 سوره هم مشخص می‌شود. به عنوان مثال او مشخص می‌کند که چند آیه ابتدایی سوره علق، اول از همه نازل شده است. در مرتبه دوم آیات ابتدایی سوره مدثر نازل شده و در مرتبه سوم، دو آیه اول سوره عصر نازل شده است و به همین ترتیب تا آخر. وقتی این ترتیب زمانی نزول دسته آیات همزمان را با پاره‌ای حقایق تاریخی درباره ترتیب نزول مقایسه می‌کنیم درمی‌یابیم که منحنی ترسیمی بازرگان با وقایع مسلم تاریخی همخوانی دارد. جدول شماره 12 کتاب دربردارنده این دستاورد است.
5 ابتکار سوم مهندس بازرگان تعیین سال نزول آیات است. یعنی اینکه براساس این تحقیق می‌توان مشخص کرد که مثلا آیه 78 سوره آل عمران، قبل و بعد از چه آیاتی و علاوه بر آن، در چه سالی نازل شده است. می‌دانیم که این 23 سال، کامل نیست و ما حدودا 21 سال و هفت ماه نزول آیات داشته‌ایم. چراکه سال اول و سال آخر نزول آیات، پر نبوده است. مهندس بازرگان مشخص کرده است که در هر سال چه دسته آیاتی نازل شده است. این کشف نیز براساس همان طول متوسط آیات انجام شده و نتیجه‌گیری کاملا با فرضیه اولیه همخوان است. به‌طوری که آیات نازل شده در هر سال، همخوانی با یکدیگر دارند، از تعداد کلمات همگون و طول متوسط یکسانی برخوردارند. مشخص کردن زمان و سال نزول «دسته آیات» و به تبع آن سوره‌ها با دقت ریاضی کار بزرگی است. جدولهای شماره 14 و 15 اوج تحقیق بازرگان در این زمینه را به نمایش می‌گذارد.
6 ابتکار چهارم بازرگان، کشف نکته‌ای است که می‌تواند یکی از وجوه اعجاز قرآن باشد. مطابق پژوهش بازرگان، تعداد کلمات نازل شده بر پیامبر در هر سال، در این سالیان وحی و بعثت، یکسان است و در هر سال 3630 کلمه بوده است، با تقریب بسیار اندک این سه ابتکار. اینکه در شرائط مختلف زمانی مکانی، در سالهای دشوار مکه، در دوران اقتدار مدینه، همواره تعداد یکسانی از کلمات به عنوان وحی بر پیامبر نازل شده است، حکایت از ساختار و نظمی فرابشری در این کتاب دارد. بخش اول کتاب «سیر تحول قرآن» یعنی «سیر تحول لفظی قرآن» حاوی این چهار دستاورد قابل اعتنا است.
7 پرسیدنی است که به چه دلیل یافته‌های بازرگان قابل اعتماد است؟ این یافته‌ها، تا چه مقدار، یقینی است؟ در علم «تاریخ قرآن»، همواره تعیین مکی و مدنی بودن سوره‌ها هدف بوده است و دستاوردهای سنتی در این زمینه چندان یقینی، قطعی و مطمئن نبوده‌اند. اگر چه روی مکی یا مدنی بودن برخی آیات، اتفاق نظر وجود دارد، اما در خصوص برخی آیات این اتفاق نظر وجود ندارد. در مجموع تعیین مکی و مدنی، ظنی و نه یقینی است. اما تعیین ترتیب نزول و زمان نزول امری متاخر است و پیش از بازرگان بیشترین سهم را در این مسیر «نولدکه» و «بلاشر» داشته‌اند. بازرگان کتاب «نولدکه» را ندیده اما کتاب «بلاشر» را مطالعه کرده است.
نولدکه و بلاشر، بیشتر براساس نقلیات و تشخیص عقلی، ترتیب آیات را مشخص کرده‌اند. اما نقلیات در این زمینه چندان قابل استناد و تکیه نیستند. آنچه دیگران و بازرگان گفته‌اند، ظنی است. اما فرضیه بازرگان در میان این فرضیات ظنی، از یک سازگاری درونی بیشتری برخوردار است. ترتیبی که او ارائه کرده اگرچه قطعی نیست، اما ترتیب قابل دفاعی است. قطعی نیست، چون به عنوان مثال باید مشخص شود که او در شمارش کلمات، واژه‌هایی چون «واو » یا «فاء» را حساب کرده است یا نه؟ حتی شماره‌گذاری آیات لزوما یکسان نیست و شماره‌گذاری آیات در قرائتها و کتابتهای مختلف قرآن متفاوت است. بعلاوه آنچنانکه خود بازرگان اذعان کرده است نتایج آماری، تقریبها و ضریب اطمینان خاص خود را دارد که به هر حال از نسبیت همه علوم انسانی خارج نیست. اما دستاوردهای بازرگان در مقایسه با دیدگاه سنتی مطمئن‌تر، به واقع نزدیک‌تر و به نوبه خود، تلاشی ارزنده است.
8 بازرگان در بخش دوم کتاب خود که به «تحول موضوعی قرآن» اختصاص دارد، هفت موضوع را بررسی کرده است و آیات قرآن کریم را در هر سال از این هفت جنبه، درصدگیری کرده است. آیات آخرت و قیامت 4/23%، آیات رسالت پیامبران گذشته و سرنوشت امم پیشین 1/23%، رسالت خاتم‌الانبیاء (توحید و نبوت و جدال با مشرکین) 9/27%، جهاد 8/3، مواجهه پیامبر با امت اسلام (مومنان، منافقان، اهل کتاب، مشرکان) 1/11%، احکام تربیتی، اخلاقی و فقهی 2/7%، سایر موضوعات (انسان، شیطان، ...) 5/3%. آیات اعتقادی قرآن مجموعا 75% کل قرآن آیات احکام فقهی کمتر از 5%. بازرگان درصد آیات اعتقادی و اخلاقی و فقهی را در هر سال مشخص کرده است. ترسیم سیر تحول موضوعی قرآن پنجمین ابتکار بازرگان در این کتاب است.
9 بازرگان در بخش سوم کتاب که به تحلیل «تحول محتوایی قرآن» می‌پردازد، هشت موردی را که ما تدریجی می‌دانیم، با شیوه اول یعنی تحول لفظی آیات، آزمون کرده است. بحث تدریجی بودن احکام حرمت شرب خمر، حرمت ربا، حرمت فحشا، احکام جهاد، احکام انفاق، داستان ابراهیم خلیل، مسئله آفرینش انسان، بحث تزکیه، و بالاخره داستان موسی و بنی اسرائیل در این بخش مورد آزمون تحلیلی قرار گرفته است. آزمون این موارد با نتایج دو بخش قبلی مثبت است، مثلا مشخص شده است که آیات مشهور به ناسخ، همه بعد از آیات مشهور به منسوخ نازل شده است. این ششمین ابتکار بازرگان در بخش سوم کتاب است.
10 این ابتکارات پنجگانه بازرگان در تحول لفظی، تحول موضوعی و تحول محتوائی قرآن، ما را با یک اثر تحقیقی و قرآن‌پژوهی جدی روبرو می‌سازد که در میان مستشرقین و قرآن‌پژوهان، اثری کمیاب است. گزیده‌ای از این کتاب، به برخی زبان‌های دیگر هم ترجمه شده و خواهد شد و به طور قطع برای مستشرقین، حرف تازه‌ای خواهد داشت. اما از جمله کاستی‌های کتاب این است که نویسنده در مقام نتیجه‌گیری مشروح و تفصیلی از آرای خود برنیامده است. همین که در هر سال تقریبا تعداد کلمات نازل شده در قرآن ثابت مانده، نمی‌تواند یک اتفاق عادی باشد و می‌توان نتیجه گرفت که یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم همین مسئله بوده است. همین که او نتیجه گرفته است، طول آیات قرآن کریم از کوتاه به بلند کشیده شده است، به معجزه‌ای غیرانسانی می‌ماند و اثبات وجود وحی است. بازرگان اما سکوت کرده و نتیجه‌گیری نکرده است. حال آنکه می‌توان گفت اگر قرآن مصنوع شخص پیامبر است و پیامبر هم یک بشر است، کدام بشر می‌تواند این نظم را در طول 23 سال، در زمان سختی و آسانی رعایت کند.
از دیگر کاستی‌های کتاب ایجاز مخل مقدمه و بیان روش تحقیق و اطناب ممل ثلث اول کتاب است که نویسنده گام به گام نحوه وصول خود به نتایج تحقیق را به رشته تحریر درآورده است. سومین کاستی کتاب به بخش نقلی آن باز می‌گردد. اگر چه تحقیق ریاضی و آماری او قابل اعتناست اما آنگاه که به کار دیگران استناد می‌کند، استنادش چندان وثیق نیست. بخش نقلی کتاب ضعیف و غیر تخصصی است، اما خوشبختانه در استنتاجهای نویسنده هیچ نقشی ندارد و تنها به عنوان موید از آنها استفاده شده است. اینها اما هیچ یک از ارزش کتاب بازرگان نمی‌کاهد، چرا که نتیجه‌گیری او را تغییری نمی‌دهد.اگر چه ویرایش جدید کتاب جای تحسین دارد، اما رعایت تقسیمات چاپ نخستین کتاب (جلد اول، متمم جلد اول و جلد دوم) گاه خواننده را سر درگم می‌کند.
11 اما پیشنهاد: این دو جلد که بالغ بر هزار و صد صفحه است، به سادگی قابل تلخیص و گزینش محتوائی در یک کتاب دویست صفحه‌ای بویژه حاوی جداول مهم و کلیدی کتاب (از جمله جداول 12، 14 و 15) همراه با شرح و توضیح وافی است. کتابی که نه‌تنها برای هر قرآن‌پژوه، بلکه هر مسلمان قرآن دوست از لوازم اولیه تدبر خواهد بود، و وجودش در هر خانه ایمانی ضروری خواهد بود. در مجموع باید این را گفت که کار بازرگان در «حوزه تاریخ قرآن» در کتاب «سیر تحول قرآن»، همسنگ کار سترگ علامه طباطبائی در «المیزان» در حوزه تفسیر قرآن کریم است. اثر بازرگان بنابراین، اثری ماندنی است و می‌تواند به عنوان «یکی از سه اثر ماندگار تاریخ قرآن در قرن حاضر» معرفی شود. متاسفیم که آنانی که سنگ قرآن را بیش از همه بر سینه می‌زنند، کمتر در عرصه تدبر در معارف قرآن قدمی برداشته‌اند و بازرگان متواضع، در شرائط جانکاه زندان برازجان «یکی از ده کتاب ماندنی قرآن‌پژوهی قرن پانزدهم» را تالیف کرد. رحمت خدا بر او باد .
1 کتاب بازرگان بطور مشخص در مقام تبیین سه آیه قرآن است: اول، «أََفَلا یتَدَبّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کان مِن عِندِ غَیرِِاللهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافَاً کثیراً» (سوره نساء، آیه 82) آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خداوند بود حتما در آن اختلاف فراوانی می‌یافتند. دوم، «وَ قُرآنَاً فَرَقنَاهُ لِتَقرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلَی مُکثٍ وَ نَزَّلنَاهُ تَنزِیلاً» (سوره اسراء، آیه 106)و قرآن را جُدا جُدا فرستادیم تا آنرا بر مردم با درنگ بخوانی، و آنرا فرو فرستادیم فرو فرستادنی. سوم، «الر کتَابٌ أُحکمَت آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت مِن لَدُن حَکیمٍ خَبِیرٍ» (سوره هود، آیه 1)این کتابی است که آیات آن از سوی خردمندی حکیم استوار گشته، آنگاه به تفصیل بیان شده است. قرآن خود را کتابی خدا ساخته، دارای نظم، انسجام و هماهنگی ویژه، انزال با نزول تدریجی، برخوردار از استحکام اولیه و تفصیل و بسط ثانویه معرفی کرده است.
2 بازرگان در جستجوی نظم درونی قرآن به آزمونی بشری دست زده است. او با روش تحقیق ریاضی آماری به سراغ کلمات و آیات و سوره‌های قرآن رفته است. بازرگان با این نکته تحقیق خود را آغاز می‌کند که قرآن، آکنده از تنوع و تکثر در گفتار است و آیاتش همگون نیست؛ آیات کوتاه و بلند دارد. برخی آیات مسجع‌اند و برخی اما آهنگین نیستند. او این سوال را مطرح می‌کند که آیا این تنوع و تکثر تصادفی است یا منطقی دارد؟ و اگر منطقی دارد، این منطق چیست؟ تمام کتاب بازرگان تلاشی است برای کشف منطق تنوع آیات قرآن کریم.
3 اولین نکته ابتکاری این کتاب – که بازرگان متواضعانه می‌گوید نکته تازه‌ای نیست و او فقط آن را اثبات کرده است – چنین است: طول متوسط آیات، طول غالب آیات و دامنه منحنی آیات، تابع صعودی زمان نزول است و ارتفاع منحنی آیات، تابع نزولی زمان نزول آیات است. فرضیه بازرگان در این تحقیق چنین است: طول مبنای آیات به طور تدریجی طی 23 سال نزول وحی، افزایش یافته است، از عدد 18/2 به عدد 04/42. آیات آغازین حاوی کلمات کمتری هستند و آیات انتهایی طولانی‌ترند. این افزایش طول مبنائی در هر بار نزول نسبت به دسته آیات نزول قبل و بعد کاملا معنی‌دار است: کوتاه‌تر از نزول بعد و بلندتر از نزول قبل.
4 ابتکار دوم بازرگان ترتیب تاریخی نزول سوره‌های قرآن بر اساس دستاورد اول است. 114 سوره قرآن یک‌باره نازل نشده‌اند. برخی سوره‌های کوتاه یک‌باره نازل شده‌اند و برخی سوره‌های کوتاه یا بلند، چندپاره و در طول زمان‌های مختلف، نازل شده‌اند. بازرگان در این کتاب به عدد جالبی دست پیدا کرده است که این عدد از کشفیات او محسوب می‌شود. او به این نتیجه رسیده است که قرآن 194 بار نزول داشته است که این 194، مشتمل بر تعدادی سوره‌های مستقل و تعدادی گروه آیات است. بازرگان به جای آنکه ترتیب 114 سوره را مشخص کند، ترتیب را براساس این 194 بار نزول، مشخص کرده است که به تبع آن، ترتیب نزول 114 سوره هم مشخص می‌شود. به عنوان مثال او مشخص می‌کند که چند آیه ابتدایی سوره علق، اول از همه نازل شده است. در مرتبه دوم آیات ابتدایی سوره مدثر نازل شده و در مرتبه سوم، دو آیه اول سوره عصر نازل شده است و به همین ترتیب تا آخر. وقتی این ترتیب زمانی نزول دسته آیات همزمان را با پاره‌ای حقایق تاریخی درباره ترتیب نزول مقایسه می‌کنیم درمی‌یابیم که منحنی ترسیمی بازرگان با وقایع مسلم تاریخی همخوانی دارد. جدول شماره 12 کتاب دربردارنده این دستاورد است.
5 ابتکار سوم مهندس بازرگان تعیین سال نزول آیات است. یعنی اینکه براساس این تحقیق می‌توان مشخص کرد که مثلا آیه 78 سوره آل عمران، قبل و بعد از چه آیاتی و علاوه بر آن، در چه سالی نازل شده است. می‌دانیم که این 23 سال، کامل نیست و ما حدودا 21 سال و هفت ماه نزول آیات داشته‌ایم. چراکه سال اول و سال آخر نزول آیات، پر نبوده است. مهندس بازرگان مشخص کرده است که در هر سال چه دسته آیاتی نازل شده است. این کشف نیز براساس همان طول متوسط آیات انجام شده و نتیجه‌گیری کاملا با فرضیه اولیه همخوان است. به‌طوری که آیات نازل شده در هر سال، همخوانی با یکدیگر دارند، از تعداد کلمات همگون و طول متوسط یکسانی برخوردارند. مشخص کردن زمان و سال نزول «دسته آیات» و به تبع آن سوره‌ها با دقت ریاضی کار بزرگی است. جدولهای شماره 14 و 15 اوج تحقیق بازرگان در این زمینه را به نمایش می‌گذارد.
6 ابتکار چهارم بازرگان، کشف نکته‌ای است که می‌تواند یکی از وجوه اعجاز قرآن باشد. مطابق پژوهش بازرگان، تعداد کلمات نازل شده بر پیامبر در هر سال، در این سالیان وحی و بعثت، یکسان است و در هر سال 3630 کلمه بوده است، با تقریب بسیار اندک این سه ابتکار. اینکه در شرائط مختلف زمانی مکانی، در سالهای دشوار مکه، در دوران اقتدار مدینه، همواره تعداد یکسانی از کلمات به عنوان وحی بر پیامبر نازل شده است، حکایت از ساختار و نظمی فرابشری در این کتاب دارد. بخش اول کتاب «سیر تحول قرآن» یعنی «سیر تحول لفظی قرآن» حاوی این چهار دستاورد قابل اعتنا است.
7 پرسیدنی است که به چه دلیل یافته‌های بازرگان قابل اعتماد است؟ این یافته‌ها، تا چه مقدار، یقینی است؟ در علم «تاریخ قرآن»، همواره تعیین مکی و مدنی بودن سوره‌ها هدف بوده است و دستاوردهای سنتی در این زمینه چندان یقینی، قطعی و مطمئن نبوده‌اند. اگر چه روی مکی یا مدنی بودن برخی آیات، اتفاق نظر وجود دارد، اما در خصوص برخی آیات این اتفاق نظر وجود ندارد. در مجموع تعیین مکی و مدنی، ظنی و نه یقینی است. اما تعیین ترتیب نزول و زمان نزول امری متاخر است و پیش از بازرگان بیشترین سهم را در این مسیر «نولدکه» و «بلاشر» داشته‌اند. بازرگان کتاب «نولدکه» را ندیده اما کتاب «بلاشر» را مطالعه کرده است.
نولدکه و بلاشر، بیشتر براساس نقلیات و تشخیص عقلی، ترتیب آیات را مشخص کرده‌اند. اما نقلیات در این زمینه چندان قابل استناد و تکیه نیستند. آنچه دیگران و بازرگان گفته‌اند، ظنی است. اما فرضیه بازرگان در میان این فرضیات ظنی، از یک سازگاری درونی بیشتری برخوردار است. ترتیبی که او ارائه کرده اگرچه قطعی نیست، اما ترتیب قابل دفاعی است. قطعی نیست، چون به عنوان مثال باید مشخص شود که او در شمارش کلمات، واژه‌هایی چون «واو » یا «فاء» را حساب کرده است یا نه؟ حتی شماره‌گذاری آیات لزوما یکسان نیست و شماره‌گذاری آیات در قرائتها و کتابتهای مختلف قرآن متفاوت است. بعلاوه آنچنانکه خود بازرگان اذعان کرده است نتایج آماری، تقریبها و ضریب اطمینان خاص خود را دارد که به هر حال از نسبیت همه علوم انسانی خارج نیست. اما دستاوردهای بازرگان در مقایسه با دیدگاه سنتی مطمئن‌تر، به واقع نزدیک‌تر و به نوبه خود، تلاشی ارزنده است.
8 بازرگان در بخش دوم کتاب خود که به «تحول موضوعی قرآن» اختصاص دارد، هفت موضوع را بررسی کرده است و آیات قرآن کریم را در هر سال از این هفت جنبه، درصدگیری کرده است. آیات آخرت و قیامت 4/23%، آیات رسالت پیامبران گذشته و سرنوشت امم پیشین 1/23%، رسالت خاتم‌الانبیاء (توحید و نبوت و جدال با مشرکین) 9/27%، جهاد 8/3، مواجهه پیامبر با امت اسلام (مومنان، منافقان، اهل کتاب، مشرکان) 1/11%، احکام تربیتی، اخلاقی و فقهی 2/7%، سایر موضوعات (انسان، شیطان، ...) 5/3%. آیات اعتقادی قرآن مجموعا 75% کل قرآن آیات احکام فقهی کمتر از 5%. بازرگان درصد آیات اعتقادی و اخلاقی و فقهی را در هر سال مشخص کرده است. ترسیم سیر تحول موضوعی قرآن پنجمین ابتکار بازرگان در این کتاب است.
9 بازرگان در بخش سوم کتاب که به تحلیل «تحول محتوایی قرآن» می‌پردازد، هشت موردی را که ما تدریجی می‌دانیم، با شیوه اول یعنی تحول لفظی آیات، آزمون کرده است. بحث تدریجی بودن احکام حرمت شرب خمر، حرمت ربا، حرمت فحشا، احکام جهاد، احکام انفاق، داستان ابراهیم خلیل، مسئله آفرینش انسان، بحث تزکیه، و بالاخره داستان موسی و بنی اسرائیل در این بخش مورد آزمون تحلیلی قرار گرفته است. آزمون این موارد با نتایج دو بخش قبلی مثبت است، مثلا مشخص شده است که آیات مشهور به ناسخ، همه بعد از آیات مشهور به منسوخ نازل شده است. این ششمین ابتکار بازرگان در بخش سوم کتاب است.
10 این ابتکارات پنجگانه بازرگان در تحول لفظی، تحول موضوعی و تحول محتوائی قرآن، ما را با یک اثر تحقیقی و قرآن‌پژوهی جدی روبرو می‌سازد که در میان مستشرقین و قرآن‌پژوهان، اثری کمیاب است. گزیده‌ای از این کتاب، به برخی زبان‌های دیگر هم ترجمه شده و خواهد شد و به طور قطع برای مستشرقین، حرف تازه‌ای خواهد داشت. اما از جمله کاستی‌های کتاب این است که نویسنده در مقام نتیجه‌گیری مشروح و تفصیلی از آرای خود برنیامده است. همین که در هر سال تقریبا تعداد کلمات نازل شده در قرآن ثابت مانده، نمی‌تواند یک اتفاق عادی باشد و می‌توان نتیجه گرفت که یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم همین مسئله بوده است. همین که او نتیجه گرفته است، طول آیات قرآن کریم از کوتاه به بلند کشیده شده است، به معجزه‌ای غیرانسانی می‌ماند و اثبات وجود وحی است. بازرگان اما سکوت کرده و نتیجه‌گیری نکرده است. حال آنکه می‌توان گفت اگر قرآن مصنوع شخص پیامبر است و پیامبر هم یک بشر است، کدام بشر می‌تواند این نظم را در طول 23 سال، در زمان سختی و آسانی رعایت کند.
از دیگر کاستی‌های کتاب ایجاز مخل مقدمه و بیان روش تحقیق و اطناب ممل ثلث اول کتاب است که نویسنده گام به گام نحوه وصول خود به نتایج تحقیق را به رشته تحریر درآورده است. سومین کاستی کتاب به بخش نقلی آن باز می‌گردد. اگر چه تحقیق ریاضی و آماری او قابل اعتناست اما آنگاه که به کار دیگران استناد می‌کند، استنادش چندان وثیق نیست. بخش نقلی کتاب ضعیف و غیر تخصصی است، اما خوشبختانه در استنتاجهای نویسنده هیچ نقشی ندارد و تنها به عنوان موید از آنها استفاده شده است. اینها اما هیچ یک از ارزش کتاب بازرگان نمی‌کاهد، چرا که نتیجه‌گیری او را تغییری نمی‌دهد.اگر چه ویرایش جدید کتاب جای تحسین دارد، اما رعایت تقسیمات چاپ نخستین کتاب (جلد اول، متمم جلد اول و جلد دوم) گاه خواننده را سر درگم می‌کند.
11 اما پیشنهاد: این دو جلد که بالغ بر هزار و صد صفحه است، به سادگی قابل تلخیص و گزینش محتوائی در یک کتاب دویست صفحه‌ای بویژه حاوی جداول مهم و کلیدی کتاب (از جمله جداول 12، 14 و 15) همراه با شرح و توضیح وافی است. کتابی که نه‌تنها برای هر قرآن‌پژوه، بلکه هر مسلمان قرآن دوست از لوازم اولیه تدبر خواهد بود، و وجودش در هر خانه ایمانی ضروری خواهد بود. در مجموع باید این را گفت که کار بازرگان در «حوزه تاریخ قرآن» در کتاب «سیر تحول قرآن»، همسنگ کار سترگ علامه طباطبائی در «المیزان» در حوزه تفسیر قرآن کریم است. اثر بازرگان بنابراین، اثری ماندنی است و می‌تواند به عنوان «یکی از سه اثر ماندگار تاریخ قرآن در قرن حاضر» معرفی شود. متاسفیم که آنانی که سنگ قرآن را بیش از همه بر سینه می‌زنند، کمتر در عرصه تدبر در معارف قرآن قدمی برداشته‌اند و بازرگان متواضع، در شرائط جانکاه زندان برازجان «یکی از ده کتاب ماندنی قرآن‌پژوهی قرن پانزدهم» را تالیف کرد. رحمت خدا بر او باد .
تبلیغات
