روش صحیح حفظ قرآن

در شماره قبل(59) به سه نمونه از آیاتی که در آنها به موضوع توبه به معنای بازگشت ازگناه بود اشاره شد.
در این شماره قصد داریم بعضی از آیات قرآن را که در آنها به موضوع توبه ـ اما بدون ارتباط با گناه ـ پرداخته شده است، برای شما بیان کنیم.
به عنوان نمونه:
1.«ربنا و اجعلنا مسلمین لک و من ذرّیتنا امة مسلمة لک و أرنا مناسکنا و تب علینا انک انت التواب الرحیم؛ پروردگارا،ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده،و از نسل ما،امّتی فرمانبردار خود [پدید آر]؛و آداب دینی ما را به ما نشان ده؛و بر ما ببخشای؛که تویی توبه پذیر مهربان».(سوره بقره،آیه 128)
این آیه مشتمل بر قسمتی از دعاهای حضرت ابراهیم(ع) است،که آن حضرت بعد از ساختن کعبه،یعنی خانه خدا،از خداوند درخواست کرده.قبل از این آیه خداوند می‌فرماید:
«و اذا یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربّنا تقبل منّا انک انت السمیع العلیم؛ و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه [کعبه] را بالا بردند [می‌گفتند] ای پروردگار ما،از ما بپذیر که در حقیقت،تو شنوای دانایی».(سوره بقره،آیه 127) در این آیه به موضوع بنای کعبه مقدسه بوسیله ابراهیم و فرزندش اسماعیل اشاره شده است ـ که در سن نوجوانی بود و پدر بزرگوارش را در این امر مقدس یاری می‌کرد ـ و اینکه حضرت ابراهیم(ع) یا هر دوی آنها از خداوند می‌خواهد که عمل آنها را قبول فرماید.
حال بحث در این است که آیا ساختن کعبه و آن عبادت عظیم شکوهمند و اجرای امر پروردگار در این زمینه،چه ارتباطی با موضوع توبه داشت.یعنی به چه علتی حضرت ابراهیم(ع) یا هر دوی آنها از خداوند تقاضای توبه می‌کنند؟
توبه مطرح شده در این دعا و درخواست قبول توبه از چه چیزی است؟!
قطعاً توبه دراین آیه به معنای متداول عرفی که به بازگشت از گناه و تقصیر گفته می‌شود،نخواهد بود! چون آیات حاکی از یک عمل پسندیده و اجراء فرمان خداوند است؛و حضرت اسماعیل هم در این حادثه در سن کودکی و نوجوانی بسر می‌برد البته این موضوع یعنی موقعیت سنّی حضرت اسماعیل(ع) در آیه به طور صریح ذکر نشده،بلکه از احادیث و نشانه‌های موجود در آیات برمی‌آید ـ و اینکه او در امر ساختن به پدرش کمک می‌کرد،آیا گناهی به حساب می‌آید؟!
اصلاً صرف نظر از موقعیت سنّی حضرت اسماعیل و اینکه فرض شود او در سن بالا و جوانی در سن تکلیف بود،آیا عملی انجام گرفته بود که لازمه آن،درخواست توبه ـ به معنای عرفی ـ باشد؟!
2.«فاما من تاب و آمن و عمل صالحاً فعسی ان یکون من المخلصین؛و اما کسی که توبه کند و ایمان آورد و به کار شایسته بپردازد،امید است که از رستگاران باشد».(سوره قصص،آیه 67)در این آیه هم هیچ صحبتی از گناه و امثال آن نیست و بلکه توبه در آن مثل ایمان و عمل صالح از عوامل سعادت معرفی شده است(مراد مطلق توبه است،نه توبه از عمل خاصی و مثل آن)
3.«الذین یحملون العرش و من حوله یسبحون بحمد ربهم و یؤمنون به و یستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة و علماً فاغفر للذین تابوا و اتّبعوا سبیلک وقهم عذاب الجحیم؛کسانی که عرش [خدا] را حمل می‌کنند،و پیرامون آنند،برای ستایش پروردگارشان او را تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که ایمان آورده‌اند،طلب آمرزش می‌کنند:پروردگارا،رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد،کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده‌اند.ببخش و آنها را از عذاب آتش نگه دار».(سوره غافر،آیه 7)
در این آیه به ملائکه حاملان عرش و ملائکه دیگری اشاره‌ شده که به طور دائم،پروردگارشان را تسبیح می‌کنند که از جمله کارهای آنها استغفار برای مؤمنان است و آنها به طور دائم برای مؤمنان استغفار می‌کنند؛ و از خداوند عالم برای اهل توبه و برای کسانی که از دستورات خداوند پیروی می‌کنند طلب بخشش می‌نمایند؛اما هیچ بحثی و اشاره‌ای به موضوع گناه،در آن،مطرح نمی‌باشد،بلکه صحبت از ایمان و پیروی از راه خداوند می‌باشدو طبعاً ایمان و تبعیت از راه خداوند، نیازی به موضوع توبه به معنای عرفی ندارد و توبه در این آیه و آیات مذکور و آیات دیگری از قرآن مجید به معنای دیگری خواهد بود.
موضوع توبه خداوند
لازم به ذکر است که موضوع توبه در قرآن علاوه بر پیامبران خدا که در موقعیت عصمت قرار دارند،به خود خداوند هم نسبت داده شده،یعنی در آیاتی از قرآن اشاره‌ای به توبه خداوند شده به طوری که می‌فرماید:
1.«ذلکم خیر لکم عند بارئکم فتاب علیکم…؛که این کار نزد پروردگارتان برای شما بهتر است پس [خدا] توبه شما را پذیرفت، که او توبه پذیر مهربان است».(سوره بقره،آیه 54)
2.«فمن من بعد ظلمه و أصلح فان اللّه یتوب علیه…؛پس هر که بعد از ستم کردنش توبه کند و اصلاح شود،خدا توبه او را می‌پذیرد،که خداوند آمرزنده مهربان است».(سوره مائده،آیه 39)
در این آیات و آیات زیاد دیگری موضوع توبه به خود خداوند نسبت داده شده و اینکه خداوند به سوی بنده توبه می‌کند، یا بر بندگانش توبه می‌کند!و این مطلب،اصلاً،با موضوع توبه معنای متداول عرفی سازگار نیست.یعنی اگر مراد از توبه،بازگشت از گناه باشد،توبه خداوند معنای معقولی نخواهد داشت!
گروهی از مفسران برای حل این مشکل،توبه خداوند را به معنای دیگری بیان کرده‌اند و گفته‌اند:اینکه خداوند توبه می‌کند،یعنی توبه بنده‌اش را قبول می‌کند!البته این توجیه قابل قبول نیست؛چون درست است که خداوند توبه بنده‌اش را قبول می‌کند،اما این عمل ـ یعنی پذیرش توبه بنده ـ تعبیر دیگری در قرآن دارد و به پروردگار عالم از این جهت «قابل التوب» گفته شده،کما اینکه می‌فرماید:
«غافر الذنب و قابل التوب شدید العقاب ذی الطول…؛ [که] گناه بخش و توبه پذیر [و] فراخ نعمت است.خدایی جز او نیست،بازگشت به سوی اوست».(سوره غافر،آیه 3) و می‌فرماید:«الم یعلموا ان اللّه هو یقبل التوبة عن عباده…؛ آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد،و خداست که خود توبه پذیر مهربان است».(سوره توبه،آیه 104)
بنابراین،«توبه» به معنای مطلق بازگشت است،ـ چه بازگشت از گناه و چه بازگشت از حالتی که یک موجود در آن قرار داشته و بعد اراده کرده است در موقعیت دیگری قرار بگیرد.توضیح اینکه اگر بنده‌ای گناهی مرتکب شده است،توبه او به منزله بازگشت از گناه به سوی خداوند خواهد بود.و اگر گناهی در کار نبود،توبه‌اش به معنای رویکرد جدید به پروردگارش در جهت پیوستن به یاد خدا و نزدیک شدن بیشتر به او خواهد بود!و بنده خداوند به توبه نیاز دارد به خاطر توجهات جدیدتر به خداوند و درخواست رحمت بیشتر از او.
توبه پیامبران به جهت تقرّب بیشتر به خداوند و صعود از هر مرحله از کمال به مرحله بالاتر می‌باشد.و توبه خداوند به سوی بنده،یعنی:توجه جدید به سوی بنده.در واقع مثل این است که قبلاً خداوند از بنده‌ای به جهت گناهش قطع توجه کرده باشد؛ولی در حال، در اثر توبه او،خداوند عالم او را به سوی خود بر‌گرداند و عنایاتش را شامل حال او‌کند.