کنایه‌های قرآنی در فرهنگ ایرانی
آرشیو
چکیده
متن
در شماره پیش،در قسمت نخست از نوشته کنایه‌های قرآنی به تعریف،بیان اقسام و شمارش دسته‌ای از آن کنایه‌ها پرداختیم.در آنجا گفتیم که کنایه‌های قرآنی،ترکیب‌هایی هستند که در ساختار اصلی تشکیل دهنده آنها اشاره، کلمه، ترکیب، متن یا ترجمه‌ای از سوره‌ها و آیه‌های قرآن کریم یا اموری مرتبط با آن، پدیدار باشد.در شماره گذشته،کنایه‌هایی را آوردیم که کلمه «آیه» در آن به کار رفته بود.در این بخش از نوشته نیز،تعدادی از کنایه‌های قرآنی را که کلمه «قرآن» در آن وجود دارد،به پیشگاه خوانندگان گرامی تقدیم می‌داریم:
1.پیراهن قرآن پوشیدن
پیراهن قرآن،قطعه پارچه‌ای ـ معمولاً از جنس چلوار ـ سفید رنگ است که به شکل پیراهن گشاد بی‌آستین تهیه کرده و وسط آن سوراخی به اندازه سرایجاد می‌کنند و دو طرف آن دو طرف بدن قرار می‌گیرد.روی این پارچه سی جزء قرآن را به صورت کامل می‌نویسند.در گذشته‌ای نه چندان دور هنگامی که می‌خواستند شخصی را به سفر بفرستند یا بیماری را برای درمان راهی کنند،یا هنگامی که پای سوگند بسیار مهم و شدید در میان بود،این پیراهن را می‌پوشیدند.
پوشیدن پیراهن قرآن در سوگندها و رفع دعواها و پایان آمدن مرافعه‌ها،عملی بود که معتقدان قرآن، چندان هم بدان راضی نبودند و از روی ناچاری و به عنوان آخرین راه چاره و آخرین کاری که برای اثبات حق می‌توان انجام داد،بدان توسل می‌جستند و همین عمل موجب پیدایش کنایه پیراهن از قرآن پوشیدن گشته است.
«این عبارت کنایه از آخرین اقدامی است که برای اثبات صحت عمل و صداقت بیان خویش به آن توسل توان جست،عبارت را برای نشان دادن فقدان اعتماد بیان می‌کند».(کتاب کوچه،ج 2،ص 701) مانند: اگر پیراهن از قرآن هم بپوشم او فکر می‌کند که من دروغ می‌گویم.
2.قرآن تاقچه یهودی‌ها شدن
قرآن کتاب مقدس مسلمانان است و آنها همواره به قرآن احترام گذاشته و ادب را نسبت به آن رعایت می‌کنند.از آنجا که یهودیان پیرو دین یهود هستند و کتاب مقدسشان تورات است، قرآن در نزد ایشان منزلت چندانی ندارد،پس قرآنی که نزد آنها باشد چندان احترامی به آن نمی‌شود.علاوه بر این که در این عبارت روی تاقچه بودن قرآن دلیل کم احترامی و عدم قرائت آن است.این کنایه به معنای بی‌ارزش بودن کسی یا چیزی و به معنای کنار نهاده شدن یک چیز می‌باشد.این کنایه به گونه‌های دیگری چون:قرآن خانه زندیق شدن،قرآن منزل جهود شدن و… نیز به کار می‌رود.بهمنیار در شرح معنای این نکته گفته است.قرآن در منزل جهود کنایه از هنرمند فاضل و لایقی است که بین عده‌ای جاهل که قدر علم و هنر را نمی‌دانند گرفتار و مهجور و متروک شده است.(داستان نامه بهمنیاری،ص 422)
این کنایه به معنای بی‌فایده بودن نیز می‌آید مانند:وزیر مختار انگلیس قسمتی از شاهنامه را به نثر انگلیسی ترجمه کرده بود.نسخه‌ای از این کتاب را به من هدیه داده بود.نظرم نیست چه کارش کردم و به کدام انگلیسی دان داده‌ام که مثل قرآن در خانه زندیق بی‌فایده نمانده و او به من پس نداده است.(شرح زندگانی من،ج 2، ص 197)
3.قرآن را مهر کردن
مهر کردن قرآن یا پشت قرآن را مهر کردن،کنایه از قسم موکّد یاد کردن و پیمان محکم بستن است.(فرهنگ سخن، ج 5، ص 5506)
معمولاً برای پیمان هایی بسیار مهم و سوگند نامه‌هایی با ارزش و اهمیت زیاد و نیز برای سوگند به قرآن برای امان دادن به کسی،داخل جلد قرآن،متن آن و… سوگند را می‌نوشتند و مهر می‌کردند.بعدها،قرآن مهر کردن به معنای سوگند خوردن و امان دادن به کار رفت.مانند:همانطور که نظام السلطنه حرصش درآمد و با آنکه پشت قرآن را مهر کرده بود،جعفر آقای شکاک را تکه تکه کرد.(چرند و پرند، ص 57)
4.قرآن به سر گرفتن
قرآن به سر کردن یا قرآن به سر گرفتن،عملی است عبادی و استحبابی که در هنگام دعا و نیایش به ویژه در شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان انجام می‌گیرد.مؤمنان با گزاردن قرآن بر سر، خداوند را به قرآن و اولیای او سوگند می‌دهند که جان‌های آنها را از آتش رهانیده و نیاز آنان را برآورده سازد.در اینجا قرآن به سر گرفتن به معنای دعا کردن می‌آید.مانند:«ما فرض می‌کنیم که ملت ایران در مظانّ استجابت دعا برای صحت و سلامتی شما قرآن سر گرفت،به قول عوام پس از صد و بیست سال چه باید بکند».(شرح زندگانی من، ج 3، ص 90)
گاهی اوقات نیز قرآن به سر گرفتن کنایه از امان طلبیدن می‌باشد.مانند: «عصر یک روز برفی یک دسته پانصد نفری،راه افتادند و قرآن به سر آمدند دم در ارگ».(نون والقلم، ص 185)
5.هفت قرآن در میان
هفت قرآن در میان،تعویذ گونه‌ای است که همراه با عباراتی که برای رفع خطر احتمالی،هنگام ذکر واقعه‌ای ناگوار یا ادای کلامی ناخوشایند به زبان آورده می‌شود و معمولاً همراه با هفت کوه در میان،هفت دریا به میان و مانند آن می‌آید.(فرهنگ عامیانه،ج 2، ص 1480) و مترادف گوش شیطان کر و خدا نیاورد می‌باشد.
معنای این عبارت آن است که این واقعه یا بیماری یا کلام ناخوشایند که گفته می‌شود،به سراغ ما نیاید و میان ما و اینها،هفت کوه و هفت دریا و هفت قرآن فاصله ایجاد کند تا نصیب ما نشود.منظور از هفت قرآن نیز در این عبارت،قرآن با قرائت‌های هفتگانه است.یعنی اینکه قرآن با قرائت‌های هفتگانه‌اش مانع و سدی برای جلوگیری از رسیدن بلاها و گرفتاری‌ها به اما ایجاد کند.مانند:«وقتی هم که خدای ناکرده،زبانم لال،هفت قرآن در میان،گوش شیطان کر،الهی که دیگر همچو روزها را خدا نیارد،دخو زیر کنگ آقایان افتاد،بروند بایستند و به حماقت دخو نخندند.(چرند و پرند،ص 88)
6.به قرآن غلط افتادن
کنایه‌ای‌است که به صورت‌های گوناگون بر زبان مردم جاری می‌شود:مانند:مگر قرآن غلط شده،انگار به قرآن خدا غلط افتاده،به قرآن خدا که غلط نیفتاده،قرآن که غلط نشده و… معمولاً به حالت استفهام انکاری و در مفهوم مخالف به کار می رود به این معنا که امری ساده و قابل جبران را چرا باید اینقدر بزرگ کرد.(کتاب کوچه،ج 2، ص 624) و اگر مشکلی یا عیبی پیش آمده نباید زیاد حساسیت نشان داد و اگر اشتباهی شده،اهمیتی ندارد.(فرهنگ مثلها،ص 293) مانند:مروج کشاورزی حرفش را برید که آخر یک حرف‌های دیگری هم زدی ننه خانم.گفت:زدم که زدم قرآن خدا که غلط نشده.(نفرین زمین،ص 283)
7.با شمشیر و قرآن پیش کسی رفتن
کنایه‌ای به معنای کاملاً تسلیم فرمان و اراده او شدن و نظیر با تیغ و کفن.پیش کسی رفتن است.(امثال و حکم،ج 1، ص 364) و شاید معنایش این باشد که من با شمشیر و قرآن پیش تو آمدم و اختیار کار خود را به تو واگذار کردم.یا به این قرآن ببخش و یا با این شمشیر بکش و مقصود از بیان آن روشن شدن قطعی تکلیف باشد.
8.قرآن هفده مَن نوشتن(تمام کردن)
گفته اند که در سردرِ دروازه قرآن شیراز،قرآنی بوده معروف به قرآن هفده من و وزن آن هم هفده من بوده است.قاعدتاً نوشتن یک چنین قرآنی نیازمند وقت و هزینه بسیاری بوده و کاری مهم و خارق العاده بوده است.معنای این کنایه این است که فردی چنین قرآنی نوشته و کاری بس مهم و ارزشمند انجام داده است.معمولاً به صورت پرسشی و این گونه می آید:مگر قرآن هفده من تمام کردی؟به این معنا که مگر کاری فوق العاده انجام دادی که افاده و ادعا داری.(داستان نامه بهمنیاری، ص 509)
9.قرآن را شستن
شستن قرآن عملی است که هرگز توسط مدّعی انجام نمی‌شود؛ولی گوینده این عبارت انجام این عمل را ضمان سخن یا عمل خود قرار می‌دهد.قرآن را شستن کنایه از سوگندی موکد برای اثبات ادّعا و انجام عملی بس گران،در صورت خلف وعده است.به این صورت گفته می‌شود که قرآن را شسته ام اگر این کار را انجام ندهم.یا «قرآن را شسته‌ام اگر دروغ بگویم».(امثال و حکم، ج 2، ص 1158)
10.دو پایی روی قرآن رفتن
کنایه از قسم خوردن و سخن موکد است.دو پایی روی قرآن رفتن،عملی است که البته هیچ مؤمنی به آن تن نمی‌دهد،امّا ادعای آن را ضمان سخن و عمل مورد ادعا قرار می دهد.بدین گونه که می‌گوید:حاضرم دوپایی روی قرآن بروم تا باور کنید این کتاب مال من است.(کتاب کوچه،ج 7، ص 48)
1.پیراهن قرآن پوشیدن
پیراهن قرآن،قطعه پارچه‌ای ـ معمولاً از جنس چلوار ـ سفید رنگ است که به شکل پیراهن گشاد بی‌آستین تهیه کرده و وسط آن سوراخی به اندازه سرایجاد می‌کنند و دو طرف آن دو طرف بدن قرار می‌گیرد.روی این پارچه سی جزء قرآن را به صورت کامل می‌نویسند.در گذشته‌ای نه چندان دور هنگامی که می‌خواستند شخصی را به سفر بفرستند یا بیماری را برای درمان راهی کنند،یا هنگامی که پای سوگند بسیار مهم و شدید در میان بود،این پیراهن را می‌پوشیدند.
پوشیدن پیراهن قرآن در سوگندها و رفع دعواها و پایان آمدن مرافعه‌ها،عملی بود که معتقدان قرآن، چندان هم بدان راضی نبودند و از روی ناچاری و به عنوان آخرین راه چاره و آخرین کاری که برای اثبات حق می‌توان انجام داد،بدان توسل می‌جستند و همین عمل موجب پیدایش کنایه پیراهن از قرآن پوشیدن گشته است.
«این عبارت کنایه از آخرین اقدامی است که برای اثبات صحت عمل و صداقت بیان خویش به آن توسل توان جست،عبارت را برای نشان دادن فقدان اعتماد بیان می‌کند».(کتاب کوچه،ج 2،ص 701) مانند: اگر پیراهن از قرآن هم بپوشم او فکر می‌کند که من دروغ می‌گویم.
2.قرآن تاقچه یهودی‌ها شدن
قرآن کتاب مقدس مسلمانان است و آنها همواره به قرآن احترام گذاشته و ادب را نسبت به آن رعایت می‌کنند.از آنجا که یهودیان پیرو دین یهود هستند و کتاب مقدسشان تورات است، قرآن در نزد ایشان منزلت چندانی ندارد،پس قرآنی که نزد آنها باشد چندان احترامی به آن نمی‌شود.علاوه بر این که در این عبارت روی تاقچه بودن قرآن دلیل کم احترامی و عدم قرائت آن است.این کنایه به معنای بی‌ارزش بودن کسی یا چیزی و به معنای کنار نهاده شدن یک چیز می‌باشد.این کنایه به گونه‌های دیگری چون:قرآن خانه زندیق شدن،قرآن منزل جهود شدن و… نیز به کار می‌رود.بهمنیار در شرح معنای این نکته گفته است.قرآن در منزل جهود کنایه از هنرمند فاضل و لایقی است که بین عده‌ای جاهل که قدر علم و هنر را نمی‌دانند گرفتار و مهجور و متروک شده است.(داستان نامه بهمنیاری،ص 422)
این کنایه به معنای بی‌فایده بودن نیز می‌آید مانند:وزیر مختار انگلیس قسمتی از شاهنامه را به نثر انگلیسی ترجمه کرده بود.نسخه‌ای از این کتاب را به من هدیه داده بود.نظرم نیست چه کارش کردم و به کدام انگلیسی دان داده‌ام که مثل قرآن در خانه زندیق بی‌فایده نمانده و او به من پس نداده است.(شرح زندگانی من،ج 2، ص 197)
3.قرآن را مهر کردن
مهر کردن قرآن یا پشت قرآن را مهر کردن،کنایه از قسم موکّد یاد کردن و پیمان محکم بستن است.(فرهنگ سخن، ج 5، ص 5506)
معمولاً برای پیمان هایی بسیار مهم و سوگند نامه‌هایی با ارزش و اهمیت زیاد و نیز برای سوگند به قرآن برای امان دادن به کسی،داخل جلد قرآن،متن آن و… سوگند را می‌نوشتند و مهر می‌کردند.بعدها،قرآن مهر کردن به معنای سوگند خوردن و امان دادن به کار رفت.مانند:همانطور که نظام السلطنه حرصش درآمد و با آنکه پشت قرآن را مهر کرده بود،جعفر آقای شکاک را تکه تکه کرد.(چرند و پرند، ص 57)
4.قرآن به سر گرفتن
قرآن به سر کردن یا قرآن به سر گرفتن،عملی است عبادی و استحبابی که در هنگام دعا و نیایش به ویژه در شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان انجام می‌گیرد.مؤمنان با گزاردن قرآن بر سر، خداوند را به قرآن و اولیای او سوگند می‌دهند که جان‌های آنها را از آتش رهانیده و نیاز آنان را برآورده سازد.در اینجا قرآن به سر گرفتن به معنای دعا کردن می‌آید.مانند:«ما فرض می‌کنیم که ملت ایران در مظانّ استجابت دعا برای صحت و سلامتی شما قرآن سر گرفت،به قول عوام پس از صد و بیست سال چه باید بکند».(شرح زندگانی من، ج 3، ص 90)
گاهی اوقات نیز قرآن به سر گرفتن کنایه از امان طلبیدن می‌باشد.مانند: «عصر یک روز برفی یک دسته پانصد نفری،راه افتادند و قرآن به سر آمدند دم در ارگ».(نون والقلم، ص 185)
5.هفت قرآن در میان
هفت قرآن در میان،تعویذ گونه‌ای است که همراه با عباراتی که برای رفع خطر احتمالی،هنگام ذکر واقعه‌ای ناگوار یا ادای کلامی ناخوشایند به زبان آورده می‌شود و معمولاً همراه با هفت کوه در میان،هفت دریا به میان و مانند آن می‌آید.(فرهنگ عامیانه،ج 2، ص 1480) و مترادف گوش شیطان کر و خدا نیاورد می‌باشد.
معنای این عبارت آن است که این واقعه یا بیماری یا کلام ناخوشایند که گفته می‌شود،به سراغ ما نیاید و میان ما و اینها،هفت کوه و هفت دریا و هفت قرآن فاصله ایجاد کند تا نصیب ما نشود.منظور از هفت قرآن نیز در این عبارت،قرآن با قرائت‌های هفتگانه است.یعنی اینکه قرآن با قرائت‌های هفتگانه‌اش مانع و سدی برای جلوگیری از رسیدن بلاها و گرفتاری‌ها به اما ایجاد کند.مانند:«وقتی هم که خدای ناکرده،زبانم لال،هفت قرآن در میان،گوش شیطان کر،الهی که دیگر همچو روزها را خدا نیارد،دخو زیر کنگ آقایان افتاد،بروند بایستند و به حماقت دخو نخندند.(چرند و پرند،ص 88)
6.به قرآن غلط افتادن
کنایه‌ای‌است که به صورت‌های گوناگون بر زبان مردم جاری می‌شود:مانند:مگر قرآن غلط شده،انگار به قرآن خدا غلط افتاده،به قرآن خدا که غلط نیفتاده،قرآن که غلط نشده و… معمولاً به حالت استفهام انکاری و در مفهوم مخالف به کار می رود به این معنا که امری ساده و قابل جبران را چرا باید اینقدر بزرگ کرد.(کتاب کوچه،ج 2، ص 624) و اگر مشکلی یا عیبی پیش آمده نباید زیاد حساسیت نشان داد و اگر اشتباهی شده،اهمیتی ندارد.(فرهنگ مثلها،ص 293) مانند:مروج کشاورزی حرفش را برید که آخر یک حرف‌های دیگری هم زدی ننه خانم.گفت:زدم که زدم قرآن خدا که غلط نشده.(نفرین زمین،ص 283)
7.با شمشیر و قرآن پیش کسی رفتن
کنایه‌ای به معنای کاملاً تسلیم فرمان و اراده او شدن و نظیر با تیغ و کفن.پیش کسی رفتن است.(امثال و حکم،ج 1، ص 364) و شاید معنایش این باشد که من با شمشیر و قرآن پیش تو آمدم و اختیار کار خود را به تو واگذار کردم.یا به این قرآن ببخش و یا با این شمشیر بکش و مقصود از بیان آن روشن شدن قطعی تکلیف باشد.
8.قرآن هفده مَن نوشتن(تمام کردن)
گفته اند که در سردرِ دروازه قرآن شیراز،قرآنی بوده معروف به قرآن هفده من و وزن آن هم هفده من بوده است.قاعدتاً نوشتن یک چنین قرآنی نیازمند وقت و هزینه بسیاری بوده و کاری مهم و خارق العاده بوده است.معنای این کنایه این است که فردی چنین قرآنی نوشته و کاری بس مهم و ارزشمند انجام داده است.معمولاً به صورت پرسشی و این گونه می آید:مگر قرآن هفده من تمام کردی؟به این معنا که مگر کاری فوق العاده انجام دادی که افاده و ادعا داری.(داستان نامه بهمنیاری، ص 509)
9.قرآن را شستن
شستن قرآن عملی است که هرگز توسط مدّعی انجام نمی‌شود؛ولی گوینده این عبارت انجام این عمل را ضمان سخن یا عمل خود قرار می‌دهد.قرآن را شستن کنایه از سوگندی موکد برای اثبات ادّعا و انجام عملی بس گران،در صورت خلف وعده است.به این صورت گفته می‌شود که قرآن را شسته ام اگر این کار را انجام ندهم.یا «قرآن را شسته‌ام اگر دروغ بگویم».(امثال و حکم، ج 2، ص 1158)
10.دو پایی روی قرآن رفتن
کنایه از قسم خوردن و سخن موکد است.دو پایی روی قرآن رفتن،عملی است که البته هیچ مؤمنی به آن تن نمی‌دهد،امّا ادعای آن را ضمان سخن و عمل مورد ادعا قرار می دهد.بدین گونه که می‌گوید:حاضرم دوپایی روی قرآن بروم تا باور کنید این کتاب مال من است.(کتاب کوچه،ج 7، ص 48)
تبلیغات
