بررسی سبک و شیوه استاد عبدالباسط در قرائت قرآن(قسمت دوم)

در قسمت قبل درباره محبوبیت استاد عبدالباسط محمد عبدالصمد و ویژگی‌های صوت،نفس طولانی و کلیاتی در باب سبک او بحث کردیم و اینک ادامه مطلب:
ردیف آهنگی و الحان موجود در قرائت استاد:
بررسی زندگینامه و قرائت‌های شیخ عبدالباسط ما را به این نتیجه می‌رساند که آن چنان که مثلاً درباره بسیاری از قاریان مصری می‌توانیم بگوییم به صورت آکادمیک با نغمات و دستگاه‌ها آشنایی دارند و رسماً به فراگیری موسیقی پرداخته‌اند،گفتن چنین مطلبی درباره عبدالباسط بدین آسانی نیست.البته او هم با الحان آشنا بوده اما این آشنایی از طریق رفتن به معهد موسیقی و مراکزی از این قبیل به دست نیامده است بلکه احتمالاً از طریق گوش دادن به قرائت‌های دیگر قاریان،الحان قرآنی را فرا گرفته است.
از نظر عبدالباسط «صدای خوش،به خودی خود،موسیقی است.اما برای آموختن موسیقی نیز نباید از حدّش فراتر رفت».1
به هر حال و با قطع نظر از اینکه وی دستگاه‌ها را به صورت علمی بلد بوده است یا نه،از دستگاه‌ها و نغمات متعدّدی در قرائت‌هایش بهره برده است و آنها را به زیبایی هر چه تمام‌تر اجرا کرده است.
نغماتی که در قرائت‌های استاد بسیار به کار رفته‌اند و گاهی به همراه چند نغمه دیگر،ردیف آهنگی قرائت او را می‌سازند عبارتند از:
بیات ـ صبا ـ رست
عبدالباسط از الحان دیگر ـ به جز این سه دستگاه ـ آن قدر زیاد استفاده نکرده است.برخی نغمات را هم به ندرت اجرا کرده است که دستگاه «سه گاه» از همین قبیل است.برای شنیدن سه گاه در قرائت‌های استاد باید به قرائت‌معروف «سوره شمس» آیه «قد افلح من زکّها» مراجعه کرد.
بعضی از نغمات را هم علی رغم آنکه چندین دفعه و در قرائت‌های مختلف خوانده امّا در تمام این دفعات و قرائت‌ها صرفاً به یک قسمت از آن نغمات بسنده کرده است به طور مثال معمولاً تنها به اجرای قسمت «قرار» از دستگاه حجاز پرداخته است.که مشهورترین و چه بسا زیباترین حجاز او مربوط به آیه «لو انزلنا هذا القرآن…» (سوره حشر،آیه 21) می‌باشد.این قرائت معروف که شامل سوره‌های حشر،تکویر و فجر می‌باشد نیز در صحن مطهّر کاظمین(ع) انجام شده است.وقتی درباره این تلاوت از وی پرسیدند چرا این تلاوت شما ویژگی خاصی یافته [و با بسیاری از قرائت‌های دیگر متفاوت است] به صورتی که دراثر گوش دادن به آن،حالت معنوی و ملکوتی به انسان دست می‌دهد؟استاد پاسخ داد:«از آنجا که این تلاوت در مکان مقدسی چون حرم مطهر،صورت گرفت خود در حین تلاوت،بسیار تحت تأثیر قرار گرفته بودم».2
شایان ذکر است هر قاری قرآن ممکن است بارها و در مجالس گوناگون آیات خاصی را تلاوت کند و ممکن است این تلاوت‌ها یک جور نبوده و از نظر صوت و لحن تفاوت‌هایی هم با یکدیگر داشته باشند ولی یک تلاوت به دلایل خاصی در میان مجموع تلاوت‌های انجام شده از آن آیات،مشهورتر و معروف‌تر می‌گردد.منظور ما هم از قرائت‌هایی که از عبدالباسط نام برده‌ایم ـ مانند سوره شمس و حشر ـ و با قرائت‌هایی که بعد از این اشاره می‌کنیم مشهورترین قرائت‌های مجلسی این استاد می‌باشد.علاوه بر این باید بدانیم که ایشان به جز قرائت‌هایی که در مجالس و محافل و در حضور جمعیت داشته است دوبار نیز قرآن را به صورت کامل در استودیو اجرا کرده است.
همانگونه که قبلاً ـ در ضمن تحلیل سبک مصطفی اسماعیل ـ نیز توضیح دادیم به قرائت‌هایی که در مجالس و محافل و در حضور جمع انجام می‌شود قرائت‌های مجلسی و به قرائت‌هایی که بدون حضور جمعیت و در استودیو،صورت می‌گیرد قرائت‌های استودیویی گفته می شود.و اما قرائت‌های استودیویی وی که شامل خواندن تمام قرآن می‌شوند عبارتند از قرائت به صورت «ترتیل»(تدویر) در حدود 30 ساعت و همچنین قرائت به صورت «تحقیق آهنگین» که حدوداً 64 ساعت به طول انجامیده است.علاوه بر عبدالباسط،مصطفی اسماعیل هم یک دور تمام قرآن را به صورت «تحقیق آهنگین» در استودیو خوانده است.همانطور که می‌دانید قاریان و حافظان بسیاری یک دوره کل قرآن را به شکل (تدویر) خوانده‌اند اما ظاهر خواندن یک دور کلّ قرآن به شکل «تحقیق آهنگین» فقط از این دو نابغه عالم قرائت ـ عبدالباسط و مصطفی ـ به یادگار مانده است.
باید توجه داشت که تحقیق آهنگین به صورت استودیویی اگر چه از قرائت‌های مجلسی،ساده‌تر است و از زیبایی و جذابیت کمتری برخوردار است اما از نظر آموزشی ارزشی بسیار بالایی دارد.3
صبا
نغمه صبا،نغمه‌ای است که عبدالباسط بیش از تمامی نغمات به آن علاقه نشان داده و آن را اجرا کرده است.همچنان که هیچ قرائتی ـ در میان قرائت‌های قاریان مشهور ـ بدون دستگاه بیات پیدا نمی‌شود،هیچ قرائتی از عبدالباسط هم بدون دستگاه صبا پیدا نمی‌شود.این لحن،لحن ویژه عبدالباسط است و هر کس بخواهد این نغمه را به صورت گسترده در قرائت‌های یک قاری استماع نماید باید به سراغ قرائت‌های استاد عبدالباسط برود،و قطعاً هیچ قاری مشهوری مصری به اندازه عبدالباسط،صبا نخوانده است.
قرائتی حزین(حزن صوتی و لحنی)
درباره کیفیت و چگونگی خواندن قرآن سفارش‌های زیادی از جانب معصومین(ع) به ما رسیده است که یکی از این سفارش‌ها، قرائت قرآن به صورت «حزین» است.که طبعاً چنین قرائتی توأم با رقّت قلب و خشیت از خداوند می‌باشد و اثر معنوی بیشتری نیز بر شنونده دارد.در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم:«إنّ القرآن نزل بالحزن فاقرءوه بالحزن؛همانا قرآن با حزن و اندوه نازل شده است پس آن را حزین بخوانید».4
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عبدالباسط، قرائت حزین وی می‌باشد و اگر صدای نازک و تحریرهای ریز و ظریف را از جمله مشخّصه‌های سبک عبدالباسط دانستیم،حزین خواندن را نیز باید از جمله مهم‌ترین مشخصه‌ها و ارکان سبک عبدالباسط بدانیم.
همچنان که پیش از این اشاره شد استاد از دستگاه صبا بسیار استفاده می‌کند و بر اهل فن پوشیده نیست که این دستگاه،نغمه‌ای غم آلود و اندوهناک است و استفاده زیاد از آن طبعاً قرائت را حزین می‌نماید.
اما حزن در قرائت عبدالباسط منحصر به استفاده از دستگاه حزین نیست بلکه می‌توان ادّعا کرد حزن جزئی از صوت دلنشین و ملکوتی اوست.یعنی عبدالباسط علاوه بر حزن لحنی،از حزن صوتی نیز بهره می‌برد.
وی با این حزن صوتی و لرزش و تحریر مخصوصی که به صدایش می‌دهد،حزن قرائت خویش را چند برابر می‌نماید.
جالب آن است که وقتی عبدالباسط می‌خواهد شیخ محمد رفعت یعنی استادی که عبدالباسط در نوجوانی از وی تقلید می‌کرده و به شدت تحت تأثیر قرائت‌های وی بوده است را توصیف کند تنها به ذکر این مطلب می‌پردازد که:
«مرحوم رفعت،قرآن را با صوتی حزین و با حالتی روحانی و ملکوتی تلاوت می‌کرد به گونه‌ای که شنوندگان از تلاوت ایشان متأثر شده،می‌گریستند».
1.کتاب«نگاهی به زندگانی قاریان مشهور قرآن کریم»،ص 47.
2.مصاحبه استاد عبدالباسط،بخش شده از رادیو قرآن جمهوری اسلامی ایران در آذر 1368 به مناسبت اولین سالگرد در گذشت وی.
3.«مراتب قرائت» و اصطلاحاتی نظیر تحریر،تدویر(ترتیل)، تحقیق آموزشی و تحقیق آهنگین در جلد چهارم از کتاب «اصول فنّی قرائت قرآن کریم» به صورت مفصّل توضیح داده شده اند.
4.وافی، ج2، ص 266.