بررسی سبک و شیوه استاد مصطفی اسماعیل در قرآئت قرآن

استاد مصطفی اسماعیل یکی از نوابغ فنّ قرائت قرآن و از مشاهیر بزرگ عالم قرائت می‌باشد.و در میان تمامی قاریان مصری که تا کنون قرائت آنها را شنیده‌ایم،فنّی‌ترین قاری قرآن است.
جایگاه رفیع ایشان در میان قاریان سبب شده که وی را «اکبر القراء» (بزرگترین قاری) لقب دهند.لقبی که بدون شک برازنده استاد مصطفی اسماعیل می‌باشد.با این که بیش از دو دهه از فوت ایشان1 و به میدان آمدن قاریان دیگر می‌گذرد، باز هم کسی در «اکبر القرّا» بودن مصطفی اسماعیل،شک نمی‌کنند.
تجوید و اختلاف قراءات
مصطفی اسماعیل که در ناحیه طنطا در کشور مصر به دنیا آمد. آموزش‌های اولیه قرائت قرآن را زیر نظر استاد سید البدوی فرا گرفت.سپس در مؤسسه الأحدی(در طنطا) به همراه استاد محمود خلیل الحصری در پیشگاه شیخ ابراهیم سلام که از بزرگان اساتید آن زمان در کشور مصر بود به تحصیل علوم عالی قرائت پرداخت و از کار و تمرین بر روی اصول فنّی قرائت قرآن و اختلاف قراءات،غافل نشد.در میان قاریان مصری،مصطفی اسماعیل از جمله کسانی است که تجوید و اختلاف قراءات را به خوبی فرا گرفت و اگر چه گاهی به اقتضای صوت و لحن، قواعد تجویدی را به نحو کم رنگ‌تری رعایت می‌کند، ولی قطعاً یکی از قاریانی است که زیاد از اختلاف قراءات استفاده کرده است و به ویژه آیاتی را که از نظر قوانین تجوید و یا «فرش الحروف»2 توسط راویان و مطابق با قرائت‌های مختلف نقل شده‌است را با تسلط هر چه تمامتر تلاوت می‌کند.
وقف و ابتدا
از جمله کارهای کم نظیری که توسط مصطفی اسماعیل انجام شده است رعایت «وقف و ابتدا» با استفاده از آهنگ و نغمه است.بدین صورت که به دلیل طولانی بودن یک عبارت یا به خاطر زیباتر شدن قرائت،مجبور می شود در جایی وقف کند که برای وقف مناسب نیست،صوتش را به گونه‌ای در می‌آورد و اجرا می‌کند که شنونده متوجّه می‌شود که جمله تمام نشده و مطلب هنوز ادامه دارد؛یعنی ضعف و نامناسب بودن محل وقف را با لحن و نغمه مناسب، جبران می‌کند.
صوت
صوت،هدیه‌ای است الهی که خداوند آن را در وجود انسان به ودیعه گذارده است و بدین جهت نمی‌توان آن را مانند سایر علوم، اعم از:تجوید،وقف و ابتدا و… آموخت، امّا می‌توان با تمرین و ممارست آن را مهار کرده، پرورش داد.
استاد مصطفی اسماعیل اگر چه دارای صدای صاف و شفافی نیست، امّا با استادی تمام صوت خود را پرورش داده و در اختیار گرفته است و از آن در جهت اجرای تمامی الحان و نغمات بهره‌مند می‌شود و لذا صدایی که از وی در قرائت‌هایش شنیده می‌شود نه تنها آن چنان بد به نظر نمی‌رسد، بلکه بسیار قوی،منعطف (از نظر «تحریر») و پخته می‌باشد به شکلی که او می‌تواند هر لحنی را با هر پرده و گامی به راحتی به اجرا در آورد.
لحن و سبک
مهمترین و درخشان‌ترین نکته در باب قرائت مصطفی اسماعیل، تسلط بی‌بدیل او بر روی الحان است که به مدد تسلّط عالی،توانسته است سبکی ممتاز و بسیار فنّی بنا نهد و مشتاقان قرائت قرآن را از هر سو به طرف سبک خویش جذب نماید.این استاد گرانقدر ضمن مطلبی که در سال (1972م) در مجله المصوّر چاپ قاهره (شماره 21) از وی به چاپ رسیده است، می‌گوید:«قرائت قرآن کریم بر هجده مقام استوار است که بعضی از آن مقامات عبارتند از:بیات و مشتقات آن… صبا،شور،جوجاز،رصد،سه گاه،عجم،مرمل،نهاوند،عشاق و…» در دیدگاه‌ وی،هر قاری قرآن که دارای صدای زیبا است، ناگزیر باید با موسیقی قرآن نیز آشنا باشد.
قرائت‌های شیخ مصطفی اسماعیل،گنجینه الحان قرآنی است و اکثر نغمات رایج در قرائت قرآن و دستگاهی موجود را ، خوانده است.سبک مصطفی اسماعیل اگر چه به ظاهر،کمی خشک به نظر می‌رسد، ولی با دقایق و ظرافت‌های فنّی که در قرائت وی وجود دارد، سبک او یکی از پر طرفدارترین سبک‌های قرآنی می‌باشد.
از دیگر نکاتی که باید بدان اشاره کرد استخدام بسیار خوب «صوت و لحن» در القای معانی و مضامین قرآنی به شنوده است تا آنجا که شاید هیچ قاری به اندازه ایشان در القای عالی مفاهیم آیات الهی و تجسّم معانی قرآن،موفقیت کسب نکرده باشد.
نغمات ویژه
هر کس که آشنایی مختصری با «فنّ قرائت» و «صوت و لحن» داشته باشد، تأیید می کند که ایشان استاد مسلّم در اجرای تمامی الحان قرآنی است و لیکن در میان همه الحان، دو نغمه در قرائت وی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
نخست،نغمه بیات که به زیباترین صورت و کاملترین شکل ممکن در قرائت قرآن،در قرائت‌های مصطفی به چشم می‌خورد.همانگونه که می‌دانید مقام بیات در قرائت بیشتر قاریان،تنها مقدمه‌ای برای شروع قرائت و پایان دادن به قرائت می‌باشد، ولی همین لحن در قرائت مصطفی اسماعیل،زمان زیادی را به خود اختصاص می‌دهد و به صورت مفصلی به اجرا در می‌آید.
لحن دوم، نهاوند است که در میان قاریان مصری،مصطفی در اجرای زیبای این نغمه نیز از شهرت خاصّی برخوردار است.
ردیف آهنگی
ترتیب و ردیفی که استاد مصطفی اسماعیل برای اجرای نغمات قرآنی برمی‌گزیند، معمولاً به صورت زیر می‌باشد:
بیات(با قسمت‌های مختلف آن)،صبا،حجاز و…
قرائت‌های مجلسی و استودیویی
استاد مصطفی اسماعیل علاوه بر تلاوت‌هایی که در محافل،مجالس و مساجد مختلف مصر و در حضور جمعی از علاقمندان به استماع آیات وحی،به کشورهایی نظیر عربستان،سوریه،لبنان، فلسطین،عراق، ترکیه، فرانسه و… سفر کرده و در مجامع عمومی و با حضور مشتاقان قرآن کریم به قرائت کلام الله مجید پرداخته است.
به قرائت‌هایی که در حضور مردم و در محفل و مجلس صورت می‌گیرد، قرائت «مجلسی» می‌گویند که بالطبع ویژگی‌های خاص خود را دارد و از تنوع صوت و لحن بیشتری برخوردار است و برای عموم جذّاب‌تر می‌باشد.در مقابل این نوع قرائت،خواندن قرآن در استودیوی ضبط می‌باشد که در آنجا مستمع و مخاطبی نیست و کسی قاری قرآن را تشویق نمی‌کند و لذا قرائت استودیویی کمی خشک‌تر و بی‌انعطاف‌تر است.همه قاریان علاوه بر قرائت‌هایی که در مجالس و در حضور مردم دارند،در استودیو نیز قرائت کرده‌اند، اعم از این‌که قرائتشان برای پخش در رادیو، تلویزیون و یا عرضه به صورت نوار یا لوح فرده باشد.
استاد مصطفی اسماعیل هم از این قاعده مستثنی نیست با این تفاوت که این استاد بزرگ، توفیق یافت، کل قرآن را طی 90 ساعت قرائت کند و اثری ماندگار را به عنوان میراثی گرانسنگ برای قاریان و علاقمندان به یادگیری فنّ قرائت به یادگار گذارد.
1.شیخ مصطفی اسماعیل در سال 1359 (هـ .ش) در شهر قاهره، از دنیا رفت.
2.برای آشنایی با «اختلاف قراءات» و آگاهی از اصطلاحات آن می‌توانید به جلد پنجم از کتاب «اصول فنّی قرائت قرآن کریم» نوشته نگارنده این نوشتار مراجعه نمایید.