هنر ماندگار
آرشیو
چکیده
متن
خداوند خالق آنگاه خود را «تَبَارکَ اللَّهُ احَسَنُ الخَالِقِینَ» خطاب می‌کند که انسان را می‌آفریند. آفرینشی همراه با «نَفَختُ مِن روحِی». روح خدایی که ملائک بر آن سجده می‌کنند. این روح خدایی، انسان را به سوی زیبایی رهنمون می‌گردد: چرا که«اللّهُ جَمیل و یحِبُّ الجَمَالَ». هنری که از دیوار غارها آغاز می‌گرددو تا دیوار موزه‌ها ادامه مییابد. هنر ارائه زیبایی است به گونه‌ای که درک آن نیازی به داشتن تخصص نداشته باشد و از همین روست که هنر در نظر همگان زیباست.
هنر در جهان اسلام
هنرمندان اسلامی هنر را به خانه‌های مردم بردند. دراین بین،بزرگترین سفیر هنر درخانه‌های مسلمانان، گرامی‌ترین و ارزشمندترین کتاب موجود در خانه هر مسلمان ؛یعنی قرآن بود. در ارتباط با قرآن هنرمندان مسلمان از انواع هنرها بهره جستند. گروهی کتابت آن را بر عهده گرفتند و جمعی زیباسازی حاشیه‌ها و جلدهای این کتابت را عهده دار شدند. هنرمندان از مجموعه هنرهایی استفاده نمودند که از آنها به نام تذهیب و تشعیر یاد می‌شود.
روند تذهیب در ایران
تذهیب از کلمه عربی «ذِهَّبََّ» به معنای طلا کاری یا زر اندود کردن یا زرنگار کردن است و دراصطلاح هنرهای سنتی ایران به تزیین کتب خطی اطلاق می‌گردد. زر، اولین رنگی است که در تذهیب به کار رفته است و به عنوان مهمترین و اصلی‌تریی رنگ قرآنها و کتب خطی همراه با رنگهای دیگر مانند: لاجوردی، سرنج، یشم و…به کار می‌رود.
تذهیب در سده‌های اول اسلام
در صدر اسلام، خلق آثار هنری در بین ایرانیان با لطافت و دقت خاصی انجام می‌گرفت. این امر در مورد تذهیب و نقاشی کتابها نیز رعایت می‌گردیده است. بطوری که قرآنها، دارای فهرستهای مذهب سرلوحه‌ای زرین و نشانه‌های مرصع در پیان هر ایه بودند. اکثر قرآن‌های کوفی،صفحات اول و گاه صفحات آخر تذهیب شده‌ای دارند که نقش آنها مشابه نقوش هندسی سر سوره‌هاست. تزیین سرآغاز هر جز در قرآنها که منجر به تزیین مفصلتر ابتدایی کتب خطی گردید، در قرآن‌های سده‌های نخست تذهیب به صورت نوارهای در هم پیچیده، به هم بافته، یا چند ضلعی و مشبک خودنمایی می‌کند. در قرون بعد، عنوان سوره با حروف زرین درمیان نوار نوشته می‌شد و یا در جای حروف آن نقوشی از برگ و گل (که به نام ساقه ختایی است) جایگزین می‌گردید. بیشترین رنگ مورد توجه در این دوره (غیر از طلا) رنگهای شنگرف، لاجورد، فیروزه و ... می‌باشد.
تذهیب دوره سلجوقی
یکی از مشخصه‌های تذهیب‌های این دوره که آن را از دوره‌های قبل متمایز می‌سازد، استفاده از کاغذ به جای پوست است، هر چند استفاده از پوست به طور کامل منسوخ نمی‌گردد. ویژگی دیگر قرآن‌های این دورها به کار گرفتن خط نسخ است که ازصدر اسلام وجود داشت، لیکن تا پیش ازقرن سوم هجری قمری هنوز قالب اصلی خود را به دست نیاورده بود.
ویژگی دیگری که در این دوره حائز اهمیت است، تغییر شکل دادن کتابها از حالت افقی به حالت عمودی می‌باشد. تا پیش از این تغییر، سطور در طول صفحات کتاب به نگارش در می‌آمدند؛ لیکن پس از این تغییر، کاتبان به نگارش سطور کتابها در عرض صفحات (نظیر کتاب‌های امروزی) پرداختند. محصور کردن مینیاتور به وسیله تذهیب نیز از این دوره آغاز گردید. دو طرح متداول در تذهیب‌های دوره سلجوقی، ستاره شش گوش و هشت گوش می‌باشد. این طرح در وسط نخستین صفحه کتاب قرار می‌گرفت. نمونه این طرح در قرآن سال 428(هـ.ق) و قرآن متعلق به سال 505 (هـ.ق) در کتابخانه ملی پاریس مشاهده می‌شود. نخل‌های متنوعی که در شاخص‌های طرح‌های دوره سلجوقی به شمار می‌روند، از دوره هخامنشی الهام گرفته شده‌اند.رنگ اصلی این دوره، زر با زمینه‌افشان می‌باشد. از جمله مذهبان بنام این دوره را می‌توان : عبدالرحمان بن محمد دامغانی، عثمانی‌بن‌ورای و محمد بن الحسین الخطیب کرمانی نام برد.
تذهیب دوره مغول
مهمترین مشخصه این دوره ، تذهیب سایر کتب (به غیر از قرآن) می‌باشد. به تدریج در نسخه‌های خطی مصور تذهیب، گاه جداگانه و گاه در حاشیه تصاویر مورد استفاده قرار می‌گرفت. کتاب «منافع‌الحیوان» اثر ابن بختیشوع که در سال 699 یا 697 (هـ.ق) در مراغه نوشته است از اولین کتب (غیر قرآنی) تذهیب شده دوره مغول است.
تذهیب قرآن در دورهی مغول همچنان مکان مهمی را دارا می‌باشد. خصوصاً در دوران الجایتوخان که اسلام و مذهب تشیع را اختیار می‌کند، قرآن‌های تذهیب شده متعددی به یادگار گذاشته شد.در اولین قرآنها نام مغولی الجایتو ونیاکان او تا چنگیز ذکر شده است؛ اما در آخرین آنها که به تاریخ 713 (هـ.ق) نوشته شده است، نام اسلامی او «سلطان محمد خدا بنده» وتوسل به دوازده امام دیده می‌شود.
در این دوره، صفحات اول قرآن تذهیب و براساس الگوهای هندسی تقسیم بندی شده و این اشکال با گردش اسلیمی‌ها کامل گشته است. این ترکیبات با به کاربردن رنگهای مختلف و متضاد در زمینه، جلوه خاصی مییافت. کتیبه و شمسه در این دوران رونق یافته و نام بانی کتاب یا کسی که فرمان نوشتن کتاب را داده بود، در صفحه اول، در شمسه نوشته می‌شد. اولین نمونه شمسه در کتاب منافع الحیوان قابل مشاهده است. اسلیمی طرح اصلی دوره مغول بوده و طرح گل تا ربع قرن هشتم هجری قمری به ندرت دیده می‌شود. در این دوران، رنگ آبی لاجوردی همراه با قرمز تند و تا حدودی سبز خود نمایی می‌کند.
تذهیب دوره صفوی
اوایل قرن دهم هجری قمری، شاه عباس صفوی پایتخت را به اصفهان منتقل می‌کند و مکتب اصفهان پایه‌گذاری می‌شود. در مکتب اصفهان ،رضا عباسی که از بزرگترین نقاشان این دوران است، سایه روشن را در چهره سازی مراعات می‌کند که همین امر، سرحد جدایی مکتب اصفهان از مکاتب ماقبل آن است. در این مکتب، تک چهره رواج مییابد و رنگهای شفاف و درخشان مکتب تبریز به رنگهای خفیف بدل می‌شود. تذهیب در این دوره منحصر به صفحات نوشته شده نبوده، بلکه حواشی دیگر صفحات را نیز در بر می‌گرفت. از خصوصیات تذهیب این دوران، صفحات متعدد تذهیب شده با نقوش اسلیمی و ابر سازی تزیین شده است.
صفحات تذهیب شده در ابتدای قرآن‌های این دوران شامل چندین صفحه می‌باشد. برای مثال در مورد قرآن به قلم شمس‌الدین عبداللّه تاریخ تحریر 989 (هـ.ق ) هشت صفحه درآغاز و هشت صفحه در پیان تذهیب شده‌است.ابتدای سوره های قرآنها تماماً تذهیب شده است و اسم سوره با خطی غیر از متن به زر یا سفیدآب در میان آن نوشته شده است. نشانه‌ها، ترنج و نیم ترنج است. در این دوره، طرز عمل، مشابه دوره تیموری است. از ویژگی‌های این دوره، می‌توان به سایه روشن و تذهیب معرق اشاره نمود. (نوع آخر در زمان صفویه رایج بوده و پس از صفویه از میان رفته و امروزه نیز متروک است).
از مشهورترین مذهبان دوره صفویه: یاری، مولانا محمد، میرک مذهب، عبداللّه شیرازی، مولانا حسن بغدادی و روزبهان را نام برده‌اند.
تذهیب دوره قاجاریه
آنچه در تذهیب قرآن‌های دورهی قاجار، جلب توجه می‌کند، بیشتر شدن قسمت‌های تذهیب شده است. برخی از این قرآنها تمام تذهیب شده‌اند و پایین سطور آنها طلا کاری شده‌است. از مختصات قرآن‌های دوره قاجار، افراط در به کاربردن زر است که در صورت ترکیب با رنگ دیگر، زمینه نقشی را تشکیل می‌دهد. از جمله مذهبین دورهی قاجار می‌توان: میرزا محمد رضا بروسانی، میرزا عبدالوهاب مذهب باشی، شیخ ابوطالب بحرینی، میرزا یوسف مذهب باشی، ابوالقاسم حسینی اصفهانی، علی اشرف و لطفعلی شیرازی را نام برد.
تذهیب دوران معاصر
در دوران معاصر، ورود صنعت چاپ در عرصه نشر، امکان حضور بیش از پیش کتاب را درخانه‌ها فراهم ساخت واین امر در اُلفت هرچه بیشتر مردم با هنر تذهیب نیز بی‌تأثیر نبوده است. از جمله اساتیدی که آثار آنان در زمینه تذهیب در دوران معاصر زیبایی بخش قرآنها بوده است، می‌توان به: عبداله باقری، نصرت اله یوسفی، میرزا علی درودی، میرزا یوسف مذهب و محمد حسین مذهب اشاره نمود. آثار عبداله باقری از لحاظ ظرافت وتوانانی در ساخت رنگهای سنتی،و آثار نصرت اله یوسفی از لحاظ نوع طرح و آثار میرزا علی درودی در زمینه رنگ بندی و آثار اساتید میرزا یوسف و محمد حسین، در زمینه استفاده از طلا و رنگهای الوان و طلا اندازی سرآمد آثار تذهیب در دوران معاصر می‌باشند.
امروزه می‌توان آثار ارزشمندی را از اساتید قدیم و معاصر در تذهیب قرآن‌های نفیس در موزه‌هایی همچون: موزه ایران باستان، موزه ملی، موزه آبکار و موزه آستان قدس رضوی مشاهده نمود.
امید آن‌که نسل امروز امانتدارانی صدیق در حفظ این میراث ملی مذهبی و انتقال آن به نسل‌های اینده باشند.
هنر در جهان اسلام
هنرمندان اسلامی هنر را به خانه‌های مردم بردند. دراین بین،بزرگترین سفیر هنر درخانه‌های مسلمانان، گرامی‌ترین و ارزشمندترین کتاب موجود در خانه هر مسلمان ؛یعنی قرآن بود. در ارتباط با قرآن هنرمندان مسلمان از انواع هنرها بهره جستند. گروهی کتابت آن را بر عهده گرفتند و جمعی زیباسازی حاشیه‌ها و جلدهای این کتابت را عهده دار شدند. هنرمندان از مجموعه هنرهایی استفاده نمودند که از آنها به نام تذهیب و تشعیر یاد می‌شود.
روند تذهیب در ایران
تذهیب از کلمه عربی «ذِهَّبََّ» به معنای طلا کاری یا زر اندود کردن یا زرنگار کردن است و دراصطلاح هنرهای سنتی ایران به تزیین کتب خطی اطلاق می‌گردد. زر، اولین رنگی است که در تذهیب به کار رفته است و به عنوان مهمترین و اصلی‌تریی رنگ قرآنها و کتب خطی همراه با رنگهای دیگر مانند: لاجوردی، سرنج، یشم و…به کار می‌رود.
تذهیب در سده‌های اول اسلام
در صدر اسلام، خلق آثار هنری در بین ایرانیان با لطافت و دقت خاصی انجام می‌گرفت. این امر در مورد تذهیب و نقاشی کتابها نیز رعایت می‌گردیده است. بطوری که قرآنها، دارای فهرستهای مذهب سرلوحه‌ای زرین و نشانه‌های مرصع در پیان هر ایه بودند. اکثر قرآن‌های کوفی،صفحات اول و گاه صفحات آخر تذهیب شده‌ای دارند که نقش آنها مشابه نقوش هندسی سر سوره‌هاست. تزیین سرآغاز هر جز در قرآنها که منجر به تزیین مفصلتر ابتدایی کتب خطی گردید، در قرآن‌های سده‌های نخست تذهیب به صورت نوارهای در هم پیچیده، به هم بافته، یا چند ضلعی و مشبک خودنمایی می‌کند. در قرون بعد، عنوان سوره با حروف زرین درمیان نوار نوشته می‌شد و یا در جای حروف آن نقوشی از برگ و گل (که به نام ساقه ختایی است) جایگزین می‌گردید. بیشترین رنگ مورد توجه در این دوره (غیر از طلا) رنگهای شنگرف، لاجورد، فیروزه و ... می‌باشد.
تذهیب دوره سلجوقی
یکی از مشخصه‌های تذهیب‌های این دوره که آن را از دوره‌های قبل متمایز می‌سازد، استفاده از کاغذ به جای پوست است، هر چند استفاده از پوست به طور کامل منسوخ نمی‌گردد. ویژگی دیگر قرآن‌های این دورها به کار گرفتن خط نسخ است که ازصدر اسلام وجود داشت، لیکن تا پیش ازقرن سوم هجری قمری هنوز قالب اصلی خود را به دست نیاورده بود.
ویژگی دیگری که در این دوره حائز اهمیت است، تغییر شکل دادن کتابها از حالت افقی به حالت عمودی می‌باشد. تا پیش از این تغییر، سطور در طول صفحات کتاب به نگارش در می‌آمدند؛ لیکن پس از این تغییر، کاتبان به نگارش سطور کتابها در عرض صفحات (نظیر کتاب‌های امروزی) پرداختند. محصور کردن مینیاتور به وسیله تذهیب نیز از این دوره آغاز گردید. دو طرح متداول در تذهیب‌های دوره سلجوقی، ستاره شش گوش و هشت گوش می‌باشد. این طرح در وسط نخستین صفحه کتاب قرار می‌گرفت. نمونه این طرح در قرآن سال 428(هـ.ق) و قرآن متعلق به سال 505 (هـ.ق) در کتابخانه ملی پاریس مشاهده می‌شود. نخل‌های متنوعی که در شاخص‌های طرح‌های دوره سلجوقی به شمار می‌روند، از دوره هخامنشی الهام گرفته شده‌اند.رنگ اصلی این دوره، زر با زمینه‌افشان می‌باشد. از جمله مذهبان بنام این دوره را می‌توان : عبدالرحمان بن محمد دامغانی، عثمانی‌بن‌ورای و محمد بن الحسین الخطیب کرمانی نام برد.
تذهیب دوره مغول
مهمترین مشخصه این دوره ، تذهیب سایر کتب (به غیر از قرآن) می‌باشد. به تدریج در نسخه‌های خطی مصور تذهیب، گاه جداگانه و گاه در حاشیه تصاویر مورد استفاده قرار می‌گرفت. کتاب «منافع‌الحیوان» اثر ابن بختیشوع که در سال 699 یا 697 (هـ.ق) در مراغه نوشته است از اولین کتب (غیر قرآنی) تذهیب شده دوره مغول است.
تذهیب قرآن در دورهی مغول همچنان مکان مهمی را دارا می‌باشد. خصوصاً در دوران الجایتوخان که اسلام و مذهب تشیع را اختیار می‌کند، قرآن‌های تذهیب شده متعددی به یادگار گذاشته شد.در اولین قرآنها نام مغولی الجایتو ونیاکان او تا چنگیز ذکر شده است؛ اما در آخرین آنها که به تاریخ 713 (هـ.ق) نوشته شده است، نام اسلامی او «سلطان محمد خدا بنده» وتوسل به دوازده امام دیده می‌شود.
در این دوره، صفحات اول قرآن تذهیب و براساس الگوهای هندسی تقسیم بندی شده و این اشکال با گردش اسلیمی‌ها کامل گشته است. این ترکیبات با به کاربردن رنگهای مختلف و متضاد در زمینه، جلوه خاصی مییافت. کتیبه و شمسه در این دوران رونق یافته و نام بانی کتاب یا کسی که فرمان نوشتن کتاب را داده بود، در صفحه اول، در شمسه نوشته می‌شد. اولین نمونه شمسه در کتاب منافع الحیوان قابل مشاهده است. اسلیمی طرح اصلی دوره مغول بوده و طرح گل تا ربع قرن هشتم هجری قمری به ندرت دیده می‌شود. در این دوران، رنگ آبی لاجوردی همراه با قرمز تند و تا حدودی سبز خود نمایی می‌کند.
تذهیب دوره صفوی
اوایل قرن دهم هجری قمری، شاه عباس صفوی پایتخت را به اصفهان منتقل می‌کند و مکتب اصفهان پایه‌گذاری می‌شود. در مکتب اصفهان ،رضا عباسی که از بزرگترین نقاشان این دوران است، سایه روشن را در چهره سازی مراعات می‌کند که همین امر، سرحد جدایی مکتب اصفهان از مکاتب ماقبل آن است. در این مکتب، تک چهره رواج مییابد و رنگهای شفاف و درخشان مکتب تبریز به رنگهای خفیف بدل می‌شود. تذهیب در این دوره منحصر به صفحات نوشته شده نبوده، بلکه حواشی دیگر صفحات را نیز در بر می‌گرفت. از خصوصیات تذهیب این دوران، صفحات متعدد تذهیب شده با نقوش اسلیمی و ابر سازی تزیین شده است.
صفحات تذهیب شده در ابتدای قرآن‌های این دوران شامل چندین صفحه می‌باشد. برای مثال در مورد قرآن به قلم شمس‌الدین عبداللّه تاریخ تحریر 989 (هـ.ق ) هشت صفحه درآغاز و هشت صفحه در پیان تذهیب شده‌است.ابتدای سوره های قرآنها تماماً تذهیب شده است و اسم سوره با خطی غیر از متن به زر یا سفیدآب در میان آن نوشته شده است. نشانه‌ها، ترنج و نیم ترنج است. در این دوره، طرز عمل، مشابه دوره تیموری است. از ویژگی‌های این دوره، می‌توان به سایه روشن و تذهیب معرق اشاره نمود. (نوع آخر در زمان صفویه رایج بوده و پس از صفویه از میان رفته و امروزه نیز متروک است).
از مشهورترین مذهبان دوره صفویه: یاری، مولانا محمد، میرک مذهب، عبداللّه شیرازی، مولانا حسن بغدادی و روزبهان را نام برده‌اند.
تذهیب دوره قاجاریه
آنچه در تذهیب قرآن‌های دورهی قاجار، جلب توجه می‌کند، بیشتر شدن قسمت‌های تذهیب شده است. برخی از این قرآنها تمام تذهیب شده‌اند و پایین سطور آنها طلا کاری شده‌است. از مختصات قرآن‌های دوره قاجار، افراط در به کاربردن زر است که در صورت ترکیب با رنگ دیگر، زمینه نقشی را تشکیل می‌دهد. از جمله مذهبین دورهی قاجار می‌توان: میرزا محمد رضا بروسانی، میرزا عبدالوهاب مذهب باشی، شیخ ابوطالب بحرینی، میرزا یوسف مذهب باشی، ابوالقاسم حسینی اصفهانی، علی اشرف و لطفعلی شیرازی را نام برد.
تذهیب دوران معاصر
در دوران معاصر، ورود صنعت چاپ در عرصه نشر، امکان حضور بیش از پیش کتاب را درخانه‌ها فراهم ساخت واین امر در اُلفت هرچه بیشتر مردم با هنر تذهیب نیز بی‌تأثیر نبوده است. از جمله اساتیدی که آثار آنان در زمینه تذهیب در دوران معاصر زیبایی بخش قرآنها بوده است، می‌توان به: عبداله باقری، نصرت اله یوسفی، میرزا علی درودی، میرزا یوسف مذهب و محمد حسین مذهب اشاره نمود. آثار عبداله باقری از لحاظ ظرافت وتوانانی در ساخت رنگهای سنتی،و آثار نصرت اله یوسفی از لحاظ نوع طرح و آثار میرزا علی درودی در زمینه رنگ بندی و آثار اساتید میرزا یوسف و محمد حسین، در زمینه استفاده از طلا و رنگهای الوان و طلا اندازی سرآمد آثار تذهیب در دوران معاصر می‌باشند.
امروزه می‌توان آثار ارزشمندی را از اساتید قدیم و معاصر در تذهیب قرآن‌های نفیس در موزه‌هایی همچون: موزه ایران باستان، موزه ملی، موزه آبکار و موزه آستان قدس رضوی مشاهده نمود.
امید آن‌که نسل امروز امانتدارانی صدیق در حفظ این میراث ملی مذهبی و انتقال آن به نسل‌های اینده باشند.