تجلی قرآن در کلام علامه اقبال لاهوری

علاّمه اقبال لاهوری در روز جمعه سوم ذیقعده 1294 هجری قمری، نهم نوامبر1877میلادی در شهر سیالکوت پاکستان به دنیا آمد. پدر وی از بازرگانان متدین بود. نیاکان اقبال از قبیله برهمنان کشمیر بودند که در قرن هفدهم، به دین مقدّس اسلام مشرف شدند. تحصیلات اقبال به رسم معمول زمان از آموختن قرآن دریکی از مساجد سیالکوت آغاز شد. اقبال همیشه تحت تأثیر این فرمان پدر واقع می‌شد که گفته بود: «وقتی قرآن تلاوت می‌کنی، فکر کن قرآن بر‌تو نازل شده است؛ یعنی مخاطب کلام خدا شده‌ای»
در کمتر اثری از اقبال، ممکن است نفوذ وتاثیر قرآن و تعلیمات اسلامی وجود نداشته باشد، از آنجایی که دنیای اقبال پُر‌تکاپو، حرکت و تلاش برای باز‌سازی جامعه‌ی عقب مانده و مبارزه با دشمنان ملت است، باید این دعوت بر‌اساس اصول اعتقادی باشد تا قابل پذیرش باش. اقبال با تأمّل در ایات قرآن و تدبّر در موضوع جبر واختیار و تقدیر، قائل به آزادی مسئولیت هرکس در برابر کردارش می‌شود و این بهترین عقیده‌ای است که می‌تواند اساس دعوت او قرار گیرد ـ بازگشت به قرآن یکی از مهمترین راه حل‌های اسلامی در اندیشه‌ی متفکران مسلمان در دوران معاصر بوده است. از نظر متفکران یکی از علل عقب ماندگی، انحطاط و زوال پیش آمده در سطح جهان اسلام، عدم توجه و عدم تأمّل صحیح در قرآن می‌باشد. اقبال یکی از این متفکران وروشنفکرانی است که معتقد است، باید این کتاب عظیم را حفظ و به آن عمل کرد.
گـر تو میخـواهی مسلمان ‌زیستن نیست ممکن جـز‌بـه قـرآن زیستن
حـفـظ قـرآن عـظیم آئیـن تـست حرف حق را فاش گفتن دین تست
از‌یـک آئیـن مسلمـان زنـده است پیـکـر امـت ز قـرآن زنــده است
اقبال همچون مرشد خویش، مولانا رومی در اشعار خویش از ایات و روایات سود جسته است ویا مفاهیم ایات را به نظم کشیده.
1. از تـه آتش بـرانـدازیم گل نار هر نمرود را سازیم گل
«قلنا یا نارُ کونی برداً و‌سلاماً علی إبراهیم؛ گفتیم:ای آتش! بر‌ابراهیم خنک و سلامت باش». (سوره‌ی انبیاء، ایه‌ی 69)
2. ای تورا حق خاتم اقوام کرد برتو هـر آغـاز را انجام کرد
«ما کان محمّد أبا أحدٍ من رجالکم و‌لکن رسول اللّه و‌خاتم النّبیین؛ محمّد پدر هیچ یک از شما نیست او رسول خدا و خاتم پیامبران است».(سوره‌ی احزاب، ایه‌ی40)
3. باز سوی حق دمید آن نا صبور بود معراجـش نمـاز‌با حضـور
قال النبی(ص): «الصلاة معراج المؤمن؛ نماز معراج مؤمن است»
4. تارک آفل ابراهیم‌خلیل انبیاء را نقش پای او دلیل
اشاره است به ایه‌ی 76سوره‌ی انعام: «چون شب او را فرو گرفت، ستاره‌ای دید، گفت: این است پروردگار من! چون فرو شد، گفت: فرو شوندگان را دوست ندارم».
اشاره است به ایه‌ی: «فِیهِ ایات بینات مَقَامُ إبراهیمَ وَ‌مَن دَخَلَهُ کانَ آمِناً؛ در آنجاست ایات روشن ومقام ابراهیم وهر که بدان داخل شود ایمن است».(سوره‌ی آل عمران، ایه‌ی 97)
5. جوی اشک از چشم بی‌خوابش چکید
تــا پیام طـهـرا بیـتی شنیـد
«وعهدنا إلی إبراهیم و‌إسماعیل ان طهّرا بیتی للطّائفین؛ ما ابراهیم و اسماعیل را فرمان دادیم خانه‌ی مرا برای طواف کنندگان ومقیمان و راکعان و ساجدان پاکیزه دارید».(سوره‌ی بقره، ایه‌ی125)
6. بهر مـا ویـرانه‌ای آبـاد کرد
طائفان را خانه‌ای بنیاد کرد
اشاره است به ایه‌ی:«رَبَنا إِنّی أسکَنتُ مِن ذرّیتی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرعٍ عِندَ بَیتِکَ المُحَرَّمِ؛ پروردگارا! من [یکی از] فرزندانم را در دره‌ای بی‌کشت،نزد خانه‌ی محترم تو، سکونت دادم…». (سوره‌ی ابراهیم، ایه‌ی37)
7. حـق تعـالی پیکـر مـا آفـریـد وز رسالت در تن ما جان دمید
اشاره است به ایه‌ی: «یا ایها الّذین آمنوا استجیبوا للّه وَ‌للرّسول إذا دعاکم لما یحییکم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون خدا و رسول، شما را به چیزی فراخوانند که زندگیتان می بخشد دعوتشان را اجابت کنید و بدانید که خدا میان آدمی وقلبش حایل است و همه به پیشگاه او گرد آورده شوید».(سوره‌ی انفال، ایه‌ی24)
8. آن که شأن اوست یهدی من یرید از رسالت حـلقه گیـرد مه کشید
اشاره است به ایه‌ی:«إنّ اللّه یهدی من یرید؛ بدین سان قرآن را نازل کردیم، با ایاتی روشنگر وخدا هرکس را بخواهد هدایت می کند».(سوره‌ی حج، ایه‌ی16)
9. ما زحکم نسبت او ملّتیم اهل عـالم را پیام رحـمتیم
اشاره است به ایه‌ی: «وما أرسلناک إلاّ رحمة للعالمین؛ و نفرستادیم تو را، جز آنکه می خواستیم به مردم جهان رحمتی ارزانی داریم». (سوره‌ی انبیاء، ایه‌ی107)
10. قوت قلب و جگر گردد نبی از خـدا محبوب‌تـر گردد نبی
اشاره است به ایه‌ی:«إذ یقول لصاحبه لا تحزن إنّ اللّه معنا فأنزل اللّه سکینته علیه و‌ایده بجنود لم تروها و‌جعل کلمة الّذین کفروا السّفلی و‌کلمة اللّه هی العلیا و‌اللّه عزیز حکیم؛ آن هنگام ـ که آن دو در غار بودند ـ و او به همراه خود می‌گفت: «غم مخور، خدا با ماست.» در این موقع، خداوند سکینه «و آرامشِ» خود را بر‌او فرستاد؛ و با لشکرهایی که مشاهده نمی‌کردید، او را تقویت نمود؛ و گفتار (وهدف) کافران را پایین قرار داد، (و آنها را با شکست مواجه ساخت) و سخن خدا (وایین او)، بالا (و پیروز) است؛ و خداوند عزیز (پیروزمند) و حکیم است». (سوره‌ی توبه، ایه‌ی40)
11. قلب مـؤمن را کتابش قوت است حکمتش حبل الورید ملّت است
اشاره است به ایه‌ی:«… و‌نحن أقرب إلیه من حبل الورید؛ و ما انسان را خلق کرده‌ایم و از وساوس و اندیشه‌های نفس او کاملاً آگاهیم و ما از رگ گردن به او نزدیکتریم».(سوره‌ی ق، ایه ی16)
12. دامـنش از دست دادن مـردن است چون گل از باغ خزان افسردن است
قـوت‌ ایـمـان ‌حیات‌ افــزایـدت ورد لا‌‌‌خــوف عـلیـهـم بایـدت
اشاره است به ایه‌ی: «و‌اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً و لا تفرقوا…؛ و همگی برشته‌ی دین خدا چنگ زنید و به راه‌های متفرق (برای مدعیان دین ساز) نروید…». (سوره‌ی آل عمران، ایه‌ی103)
13. اللّه اللّه، باء بسم اللّه پدر‌ معنی ذبح عظیم آمـد پسر
اشاره است به آیه‌ی: «و‌فدیناه بذبح عظیم؛ و برای‌او ذبح بزرگی ساختیم».(سوره‌ی صافات، ایه‌ی 107)
علاّمه اقبال لاهوری به شکات تاریخی دلپذیری که حاکی از عشق نبی(ص) به دو تن از یاران ولایت است، اشاره می کند و می‌گوید.
14. بهـر آن شـد زاده خیـر المـلل دوش خیر المرسلین نعم الجمل
اشاره است به حدیث رسول معظم اسلام‌(ص):
«نعم الجمل جملکما و‌نعم الجدلان أنتما»
فریاد رسول اکرم‌‌(ص) هنگامی که حسنین‌(ع) بر‌دوش آن حضرت‌‌(ص) سوار شدند.
15. در میان اُمّت آن کیـوان جـنـاب همچو حرف قل هو اللّه در کتاب
اشاره است به ایه‌ی:«قل هواللّه أحد؛ ای رسول ما، به خلق بگو: او خدای یکتاست».( سوره‌ی توحید، ایه‌ی 1)
16. دین فطرت از نبی آموختیم در ره حـق مشعلی افروختیم
اشاره است به ایه‌ی: «…فطرة اللّه الّتی فطر النّاس علیها لا تبدیل لخلق اللّه ذلک الدّین القیم؛ از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی کن که هیچ تغییری در خلقت خدا نیابد. اینست آئین استوار حق». ( سوره‌ی روم، ایه‌ی30)
17. لا نبی بعدی زاحسان خداست پرده ن دین مصطفی است
اشاره است به حدیث منزلت: «قال رسول اللّه‌(ص) لعلّی بن ابی‌طالب: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی.
18. حق تعالی نقش هر دعوا شکست
تـا ابـد اسـلام را شیـرازه بـسـت
اشاره است به ایه‌ی: «إنّا نحن نزّلنا الذّکر و‌إنا له لحافظون؛ البته ما قرآن را بر‌تو نازل کردیم وما هم او را محققاً ـ از آسیب حسودان و منکران ـ محفوظ خواهیم داشت». (سوره‌ی حجر، ایه‌ی 9)
19. بود انسان در جهان انسان پرست
ناکس و نـابـود مند وزیـر دست
اشاره است به ایه‌ی: «…و‌یضع عنهم إصرهم و‌الأغلال الّتی کانت علیهم؛ … و احکام پر رنج و مشقّتی را که (از جهل و هوا) چون زنجیر بگردن خود نهاده همه را بر‌می‌دارد». (سوره‌ی اعراف، ایه‌ی157)
20. به امینی حق به حق داران سپرد
بندگـان را مسند خـاقـان سپرد
اشاره است به ایه‌ی: «و‌نُریدُ أن نَمُنَّ عَلَی الّذینَ استُضعِفُوا فِی الأرضِ وَ‌نَجعَلَهُم أئِمّةً وَ‌نَجعَلَهمُ الوارثین؛ و ما اراده کردیم که بر‌آن طائفه ضعیف و ذلیل، منّت گذارده و آنها را پیشوایان خلق قرار دهیم و وارث ملک گردانیم». (سوره‌ی قصص، ایه‌ی 5)
21. مـرسلان وانبیا آبای او اکرم او نزد حق اتقای او
اشاره است به ایه‌ی: «إنّ أکرَمَکُم عِندَ اللّهِ أتقاکُم؛ بلکه بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقوا‌ترین مردمند». (سوره‌ی حجرات، ایه‌ی13)
22. کل مؤمن اخوة اندر دلش حریت سرمایه آب وگلش
اشاره است به ایه‌ی: «إنّما المُؤمِنُونَ إخوة فأصلِحُوا بَینَ أخَوَیکُم؛ به حقیقت مؤمنان برادر یکدگرند، پس بین برادران ایمانی صلح دهید». (سوره‌ی حجرات، ایه‌ی10)
23. همچو سرو آزاد فرزندان او پخـته از قـالوا بلی پیمان او
اشاره است به ایه‌ی: «…قالوا بلی وَ‌لکِن حَقّت کَلِمَة العَذابِ عَلَی الکافِرینَ؛ جواب دهند بلی ولکن عذاب کافران محقق وحتمی گردید». (سوره‌ی زمر، ایه‌ی71)
24. سجده حق گل به سیمایش زده ماه وانجـم بـوسه بر پایش زده
اشاره است به ایه‌ی: «سیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِن أثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلَهُم فِی التوراة؛ علامت آنان بر‌اثر سجود در چهره‌هایشان است. این صفت ایشان است در تورات…». (سوره‌ی فتح، ایه‌ی 29)
25. گفت قاضی فی القصاص آمد حیات زنـدگی گیـرد بـر ایـن قـانون ثبـات
اشاره است به ایه‌ی: «وَ‌لَکُم فِی القِصاصِ حَیوة یا اُولِی الألباب…؛ و ای خردمندان! شما را در قصاص زندگانی است…». (سوره‌ی بقره، ایه‌ی 179)
26. مدّعی را تـاب خـاموشی نماند ایه‌ی بالعدل و الإحسان خواند
اشاره است به ایه‌ی: «إنّ اللّهَ یامُرُ بِالعَدلِ وَ‌الإحسانِ وَ‌ایتاء ذِی القُربی؛ همانا خداوند خلق را فرمان به عدل و احسان می‌دهد و بذل و عطای مال به خویشاوندان را امر می‌کند». (سوره‌ی نحل، ایه‌ی90)
27. آنکه در قرآن خـدا آن را ستود آنکه حفظ جان او موعود بود
اشاره است به ایه‌ی: «محمّد رَسَول اللّه وَ‌الّذینَ مَعَهُ أشِدّاء عَلَی الکُفّارِ رُحَماء بَینَهُم؛ محمد فرستاده خداست و یاران و همراهانش بر‌کافران بسیار قوی دل و سخت‌گیرانند و با یکدیگر بسیار مشفق و مهربانند». (سوره‌ی فتح، ایه‌ی 29)
مصرع ثانی اشاره است به ایه‌ی: «وَ‌اللّهُ یعصِمُکَ مِنَ النّاسِ؛ ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت به تو فرو آمده برسان و اگر این نکنی پیام او را نرسانده باشی و خدا تو را از (فتنه و گزند) مردم نگاه می‌دارد». (سوره‌ی مائده، ایه‌ی67)
ادامه دارد…