دستورالعمل های قرآنی:ارکان سلوک

آداب و شرایط عزم
در شماره های گذشته گفتیم یکی از عالی‌ترین درجه‌های کمال و رشد روح انسان و اساساً نخستین گام برای سلوک صعودی آدمی است.
در این شماره برآنیم تا از زاویه‌ای دیگر به مسأله‌ی عزم بنگریم. در حقیقت، عزم، شمشیر دو دمی است که اگر به نیکی از آن استفاده شود، بهترین نتیجه و پیشرفت‌را نصیب انسان می‌کند و اگر بی‌ضابطه و به شیوه‌ای نادرست و در راهی ناصواب از آن بهره گیرد، آثار بسیار زیان‌باری را در پی‌خواهد داشت.
زمانی که آدمی، عزم خود را برای امری جزم می‌کند و برای انجام کاری تصمیم می‌گیرد، روح و روان و جسم او به آن امر مشغول می‌شود. بدین‌گونه، از نظر روحی بدان امر احساس وابستگی می‌کند و در برابر مخالفان به موضع گیری می‌پردازد . از نظر جسمی و مادی نیز بخشی از انرژی، وقت و هزینه خود را به برآوردن آن اختصاص می‌دهد.این ویژگی‌ها در مورد تصمیم‌های درست و نادرست هر دو صادق است.
از این رو، شرایط فردی که هنوز تصمیم نگرفته با شرایط کسی که تصمیم نابجایی گرفته و کسانی قصد دارند او را از آن تصمیم بازگردانند، بسیار متفاوت است.فردی که هنوز به مرحله‌ی تصمیم نرسیده است، نسبت به تمام راه‌های موجود لااقتضاست و با نشان دادن خوبی‌های هدف و مسیر خاصی، می‌توان او را متقاعد کرد که در آن مسیر گام نهد. در مقابل، فردی که تصمیمی گرفته و مدتی نیز با جدیت، آن را به انجام رسانده است، نسبت به مسیرهای دیگر موضع خنثی ندارد و برای برگرداندن او از آن تصمیم و جایگزین ساختن تصمیم جدید، از نظر روانی باید مراحل پیچیده‌ای را پیمود.
نشان دادن فرجام مسیر انتخاب شده، تلاش برای اصلاح و تجدید نظر در اندیشه‌ی آن فرد، سست کردن تصمیم گرفته شده، تغییر عادت فرد در اجرای آن تصمیم (از سخت‌ترین مراحل کار است).
توضیح و تبیین هدف جدید، مقایسه تصمیم جدید و آثار و نتایج آن با تصمیم پیشین ( این کار مستلزم قدرت و استعداد فوق‌العاده‌ای است و چه بسا افرادی در همین مرحله با شکست روبرو شوند).
جوشش حس پشیمانی از گذشته، جوانه زدن شوق و رغبت برای گرفتن تصمیم جدید وسرانجام، قطع ارتباط کاری و روانی با یارانی که در اجرای تصمیم قبلی همراه فرد بودند، همگی از مراحلی است که برای جایگزین ساختن تصمیم جدید به جای تصمیم پیشین باید پیمود. باید دانست که پس از پایان یافتن موفقیت آمیز این مراحل، جبران فرصت‌های از دست رفته و باز تولید وقت و انرژی مادی و معنوی که صرف اجرای تصمیم پیشین شده بود، ممکن نیست.
بنابراین، تصمیم نگرفتن و صرف فرصت و زمان کافی برای بررسی نتایج همه راه‌های موجود، بسیار راحت‌تر و کم هزینه‌تر ازگرفتن تصمیم نادرست و نابهنگام و بازگشت از آن و اصلاح گذشته است.به همین دلیل، امامان معصوم ما هماره در گفته‌های خود، بر دقت در تصمیم‌گیری و رعایت مقدمات عقلانی آن تأکید کرده‌اند که به توضیح این مسأله می‌ پردازیم.
آداب عزم
پیش از عزم
بر‌اساس آموزه‌های امامان معصوم (ع)، انسان پیش از آن که تصمیم به انجام کاری بگیرد و عزم خود را جزم کند، شایسته است مواردی را رعایت کند و پس از آن، وارد مرحله‌ی عزم و تصمیم گردد:
1 دوراندیشی: آدمی باید از آثار و آینده‌ی کاری که می‌خواهد بدان بپردازد، کاملاً باخبر باشد. او باید بداند آن کار به چه نتیجه‌ای می‌انجامد و چه آثار خوب و بدی را نصیب انسان می‌گرداند. چه بسیار انسان‌هایی که به دلیل شتاب زدگی در تصمیم گیری و نسنجیدن عاقبت کارها، به گمراهی و بدبختی کشانده شدند.
امام علی (ع)فرموده است:
لا خَیرَ فی عَزْمٍ بلا حَزْم.
از تصمیمی که در آن دوراندیشی نباشد ، هیچ خیری را نمی‌توان انتظار داشت.
و در جایی دیگر فرموده است:
أصْلُ العَزْمِ الحَزْم.
اساس خوبی در دوراندیشی نهفته است.
هم‌چنین می‌ فرماید:
إذا اقْتَرَنَ العَزْمُ بِالحَزْمِ کَمُلَتْ السّعادَةُ.
هنگامی که عزم با دوراندیشی همراه گشت، سعادت کامل می‌شود.
2ـ مشورت: با توجه به برّنده بودن عزم، باید پیش از آن‌که آن را به کار گیریم، از دیگران کمک بخواهیم و با آنان مشورت کنیم. در واقع، با این کار،تجربه ، خرد و دانش دیگران را برای رسیدن به سعادت به کار گرفته‌ایم. در این صورت، کم‌تر دچار پشیمانی می‌شویم و می‌توانیم از گمراهی و گرفتاری خود پیش‌گیری کنیم.
دو روایت دیگر از امیر المؤمنین علی(ع) را زینت بخش این بخش می‌گردانیم که فرموده است:
إذا عَزَمْتَ فَاسْتَشِرْ.
هنگام تصمیم حتماً مشورت کن.
شاوِرْ قَبْلَ أنْ تَعزِم.
پیش از آن‌که تصمیم قاطع بگیری، مشورت کن.
3 تحقیق و بررسی: بسیاری از امور هست که انسان با فکر و بررسی می‌تواند درستی و نادرستی آن‌ها را بداند. در دین ما تأکید شده است پیش از آن‌که وارد مرحله‌ای از زندگی و تصمیم گیری در مورد آن شوید، آن را بررسی کنید و درباره آن بیاندیشید.
شتاب زدگی در تصمیم گیری، نکوهیده است؛ زیرا شیطان در آن دخالت دارد . شتاب کردن در کارها از وسوسه‌های شیطان است و کسی که بدون ‌دقت و با شتاب، تصمیم می‌گیرد، در دام شیطان گرفتار می‌آید.
احادیث زیر از امیرالمؤمنین علی(ع)، شاهدی بر این ادعاست:
تَفَکَّرْ قَبْلَ أن تَعزِم.
اندیشه را در تصمیم‌گیری مقدم بدار.
فَکِّرْ قَبْلَ أن تَعزِم.
پیش از گرفتن تصمیم قاطع، بیاندیش .
إذا استَنَبْنتَ فَاعْزِمْ.
اگر بررسی کامل را انجام دادی، می‌توانی تصمیم بگیری.
پس از عزم
اگر انسان، آداب و دستورهای تأکید شده پیش از تصمیم گیری را رعایت کرد و در کاری به عزم رسید، پس از آن چه باید بکند؟ آیا باید کار را انجام دهد یا این که مواردی را برای موفقیت در کار و دور ماندن از آفت‌ه رعایت کند؟ امامان معصوم(ع) برای این‌که تصمیم انسان عوض نشود و عزم او به سستی نگراید و هیچ‌گونه پیشامد ناگواری در کار رخ ندهد، رعایت نکته هایی را پس از عزم یاد‌آور شده‌اند که اکنون برمی شماریم.
1. توکل:
مؤمن یقین دارد که موفقیت در کارها، در گرو دل سپردن به پروردگار و تکیه و اعتماد بر اوست. بنابراین، وقتی تصمیم می‌گیرد، باید به خدا توکل کند تا خداوند، او را تنها رها نکند و کمک خود را شامل حال او گرداند و هنگام انجام کار، در پناه رحمت الهی باشد. بدین ترتیب، یک مؤمن پس از تصمیم گرفتن، به خود و اسباب ظاهری مغرور و سرگرم نمی‌شود، بلکه قلب خود را به جانب خدا رها می‌کند و از او یاری می خواهد. بسیاری اوقات که انسان از تصمیم‌های خود برمی‌گردد، بدان دلیل است که در کارها، خدا را همراه ندارد و غافلانه به انجام کار می پردازد. قرآن کریم به پیامبر(ص)‌ چنین دستور می‌دهد :
فَإذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّه إنَّ اللّه یحِبُّ المُتَوَکِّلینَ.1
چون بر کاری عازم شدی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند، توکل‌کنندگان را دوست دارد.
2 اجرا:
پس از آن که انسان با بررسی و دقت لازم، تصمیم به انجام کاری گرفت، باید آن کار را انجام دهد و شایسته نیست که با تردید و دو دلی بی‌مورد، عزم خود را از بین ببرد. بنابراین، انسان باید پس از عزم، با قدرت و قوت وارد عرصه عمل شود و با تأخیر و شکست و تردید، مبارزه کند؛ زیرا بسیاری از تأخیرها، ممکن است ب پیشامدهای پیش‌بینی ناپذیر همرا ه باشد و چه بسا فرصت انجام کار را از انسان بگیرد. بدین ترتیب، باید فرصت را غنیمت شمرد و از درنگ ورزیدن در کار پیش گیری کرد.
امام علی(ع) می‌فرماید:
إذا عَقَدْتُم عَلی عَزائم خَیرٍ فَامْضوها.
آن‌گاه که به تصمیم خیری دل بستید، آن را انجام دهید.
3ـ دعا:
اگر انسان پیش از عمل، برای آسانی کار و نتیجه‌دادن آن و دور شدن گرفتاری‌ها دعا کند، حتماً مستجاب می‌شود. یکی از دعاهایی که به یقین می‌توان گفت از هر کسی و در هر موقعیتی مستجاب است، دعای پیش از شروع کار است. این مسأله را باید از درهای بزرگ رحمت الهی دانست که اگر هر فردی در هر موقعیتی که باشد و با هر‌زبان، پیش از آغاز کار دعا کند و از خدا خیر آن را بخواهد، خداوند او را به خود وانمی‌گذارد و خیر و رحمت و برکت را نصیب او می‌گرداند. پس از تصمیم و پیش از ورود در کار، امامان معصوم (ع) فرمودند که دعا کنید و خیر آن را از خدا بخواهید.
امام صادق (ع)می‌ فرماید:
وَ إذا عَزَمْتَ عَلَی السَّفر أو حاجَةٍ مُهِمَةٍ فَأکْثِر الدُّعاءَ و الإسْتِخارَةَ.
آن گاه که بر سفر یا کار مهمی تصمیم گرفتید، پیش از آغاز، بسیار خدا را بخوان و طلب خیر کن.
در این مورد،دعاهای ویژه‌ای از امام باقر(ع) و امام صادق (ع) مربوط به عزم و پیش از عمل رسیده است.
پی نوشت :
1. آل عمران،159.
2.بحارالانوار، ج88، ص234
آشناترین صلوات