نسیم توفیق

کشتی نشستگانیم،ای باد شُرطه برخیز
بـاشـد کـه بـاز بینیـم دیـدار آشـنـا را1
«باد شرطه» به معنای باد موافق است.اگر با وضعیت کشتی‌رانی در چند قرن پیش آشنا باشیم،در می‌یابیم که «باد موافق» چه اندازه برای دریانوردان آن روزگار،امید آفرین و نجات بخش بوده است.وقتی کشتی به گِل می‌نشیند یا در بندری لنگر می‌اندازد،برای حرکت به سمت مقصود،باید منتظر وزیدن باد موافق باشد.
مهارت ملاّحان،سلامت کشتی و حتی آرامش دریا،برای سیر در دریا کافی نیست.افزون بر همه‌ی این‌ها باید بادی موافق و بادوام بوزد تا کشتی را از گل یا بندر جدا کند و به مقصد برساند.از همین جا معلوم می‌شود که ضبط درست بیت،‌«کشتی نشستگان» است،نه «کشتی شکستگان»؛زیرا اگر کشتی‌ای بشکند یا شکافی بردارد،از باد کاری ساخته نیست.باد شرطه به کار کشتی‌هایی می‌آید که سالم‌اند و تنها از نیروی حرکت دهنده،محروم‌اند.
پس علاج کشتی‌هایی که در گل می‌نشستند، ورزش باد مساعد و همیشگی بود که آن نیز در فرمان ناخدایان نبود.این حال غریب و بهت‌زا،گاه درانسان‌ها نیز پدید می‌آید.آدمی گاه چنان سنگین و پای‌بند می‌شود که جز نسیمی از جانب رحمان، او را از جا نمی‌کَند و به حرکت در نمی‌آورد. هوش، حافظه، استعداد، جمال، خانواده، موقعیت، زیرکی، اقبال، شانس‌(!) و…همه خوب‌اند و لازم ولی در زندگی انسان‌ها، گاهی پیش می‌آید که از آن همه ابزار و اسباب،کاری ساخته نیست. در این حالت، حکایت انسان، حکایت همان کشتی در گل نشسته، است. در این لحظات بهت‌آور باید هم‌چون حافظ، خدا را خواند و از او خواست که نسیم توفیق را به سوی ما فرمان دهد؛ باشد که باز بینیم دیدار آشنا را.
حافظ این تصویر هشدار دهنده و بیدار کننده را مانند بسیاری از مفهوم‌ها و تصاویر دیگر که در دیوان غزلیات آورده از قرآن مجید وام گرفته است.
خداوند بزرگ در سوره‌ی یونس، نیازمندی کشتی‌ها را به باد موافق، چنین به تصویر می‌کشد:
هُوَ الّذی یسَیرکُم فِی البَرِّ وَ البَحرِ حَتّی إذا کُنتُم فی الفُلکِ و جَرَینَ بِهِم بِریحٍ و فَرِحوا بها….2
او است کسی که شما را در خشکی و دریا، سیر می‌دهد تا آن گاه که درکشتی باشید و بادی خوش، کشتی‌ها را می‌راند و شما شادمان می‌شوید.
این بخش از آیه، یادآوری نعمت خد هنگام حرکت کشتی‌ها است.در ادامه‌ی آیه، سخن از هنگامی است که باد نامساعد، کشتی را به گرداب‌ها افکنده است و از هر سو، موج‌های هولناک به سمت کشتی می‌تازند. آن جا نیز، تنها یاری خدا، کارساز است. پس کشتی هم در حرکت آغازین و هم هنگام دریانوردی و حرکت بر روی آب‌های نرم و شفاف دریا، به یاری نیاز دارد.
حافظ در بیتی دیگر، قسمت دوم آیه را نیز در قاب شعر خود نشانده است:
شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل
کجـا دانند حـال مـال سبکبـاران ساحـل‌ها
آیا کشتی زندگی انسان ،حکایتی جز این دارد؟ ما نیز گام نخست را به توفیق الهی بر می‌داریم و تا آخرین گام، محتاج همان توفیق و مساعدتیم. گروهی، در آغاز کار،خدا را فراموش می‌کنند و برخی پس از آن که کشتی کار و بارشان بر امواج دریا سوار شد،از یاد خدا غافل می‌شوند.
خداوند در چندین جای دیگر قرآن، قصه‌ی کشتی و دریا را برای نشان دادن غفلت‌ها و فراموشی‌های ما آدمیان، به میان آورده3 و حافظ نیز از این قصه‌ی دل انگیز، بهره‌برداری شاعرانه کرده است.
در قرآن، سخن از «ریح طیبه» است که حافظ، آن را به باد شرطه ترجمه می‌کند؛ زیرا ریح طیبه به معنای باد خوش است و خوش بودن این باد، به دلیل همراهی او با مقصد کشتی‌ه است. حافظ از باد شرطه می‌خواهد که بوزد تا او به مقصد خود برسد و با یار آشنایش دیدار کند. در این جا، کلمه‌ی «آشنا» نیز زیرکانه انتخاب شده است. آشنا در فارسی هم به همان معنای مشهور خود است و هم به معنای شناگر. این گونه کاربرد کلمات را که بتوان از آن‌ها، دو معنا در کنار هم اراده کرد، در اصطلاحاً «ایهام» می‌گویند. بنابراین، از بیت حافظ می‌توان فهمید که او قصد دیدار کسی را داشته است که هم یار آشنا است و هم «دریایی» است؛ یعنی یاری که در دریا نیز حضور دارد و غیر از آن که مقصد کشتی است و مقصود شاعر، مبدأ نیز هست؛ زیرا در دریا نیزاو ر می‌توان یافت، اگر چه هنوز به ساحل نرسیده باشیم.
پس سلامتی و دیگر نیروهای موجود در جسم و روح ما،برای رسیدن به مقصد،کافی نیستند و افزون بر آن‌ها، باید نعمت «توفیق» همراه ما باشد. با معانی و مفاهیمی که برای‌«توفیق» می‌شمارند،می‌توان برای «باد موافق»، ترجمه‌ای شاعرانه در نظر گرفت؛یعنی توفیق در زندگی،به همان اندازه اهمیت دارد که باد شرطه برای کشتی در گِل نشسته.این توفیق چیست؟چگونه می‌توان آن را یافت؟ آیا بی‌توفیق،می‌توان زیست؟این‌ها پرسش‌هایی است که پاسخ به آن‌ها،چندان دشوار نیست.
توفیق؛ یعنی موافقت اسباب با میل انسان.در مقابل، توفیق الهی؛ یعنی موافقتی که خداوند برای انسان فراهم می‌کند و همه‌ی اسباب و علل ر به استخدام خواست‌های او در می‌آورد.این توفیق را باید به دعا خواست و پس از آن دل به دریا زد.خداوند آن‌گاه بادهای وزنده در زندگی را با ما موافق و هم‌سو می‌کند که ما با دین و حقیقت الهی هم‌سو باشیم.دراین هم‌سویی هر چه پیش آید،خیر است،اگر چه به نظر شر آید.آن که با خدا و مرام الهی،هم‌سویی کند،همه‌ی‌عالم با او هم‌نوا خواهد شد،ولی گاهی ما این هم‌نوایی و هم‌سویی را در نمی‌یابیم و حتی به خلاف آن، معتقد می‌شویم. حال آن که هم‌سو با دین خدا،باید مطمئن باشد که همه‌ی آفریده‌های خدا با او همدل وهمیار و همسویند؛اگر چه به چشم ظاهر بین ما نیاد.
در طریقت،هر چه پیش سالک آید،خیر اوست
در صـراط مسـتقیـم ای دل کسـی گمـراه نیست
1.برخی این بیت را «کشتی شکستگانیم…»می‌خوانند و برخی «کشتی نشستگانیم…». هم به لحاظ عقلی و هم از نظر صنعت کشتیرانی در آن روزگار،ضبط دوم صحیح‌تر به نظر می‌رسد؛چنان‌که استاد محیط طباطبایی و دیگران نیز بر این نظرند.(لکن :آن‌چه درباره‌ی حافظ باید دانست محیط طباطبایی،1ص 226)
2.یونس،22.
3. عنکبوت،65.
به خواست خداوند متعال هشت سال است که مؤسسه‌ی معارف اسلامی امام رضا(ع) توفیق انتشار فصلنامه‌ی قرآنی «بینات» را داشته است.
این فصلنامه ، مشتمل است بر مباحث قرآنی ، تفسیر و مفاهیم، علوم قرآن ،گفت‌وگوی قرآنی ، نقد و معرفی آثار قرآنی ، زندگی و روش تفسیری قرآن پژوهان، نقد و معرفی ترجمه های قرآن کریم و اطلاع رسانی درباره کتاب‌های قرآنی.
اینک به اطلاع علاقه‌مندان و قرآن پژوهان می‌رساند مجلدهای سال اول تا هفتم ، به گونه‌ی سالنامه ، آماده توزیع است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای هریک از دوره‌ها مبلغ 2500 تومان و برای تک شماره مبلغ 300 تومان، به حساب جاری 1500 بانک صادرات شعبه‌ی میدان شهدای قم (کد 1239) در وجه فصلنامه «بینات» واریز نموده و اصل یا کپی فیش بانکی را همراه با آدرس دقیق به نشانی : قم صندوق پستی 37185/167 ارسال کنند . تلفن تماس:7742010