جایگاه و حقوق زن در قرآن
آرشیو
چکیده
متن
آیت الله سید محمّد حسین فضل الله
از آنجا که سخن از جایگاه و حقوق زن در اسلام مورد سئوال و ابهامات فراوان است. سعی کرده‌ایم در دو سئوال از علامه سید محمّد حسین فضل‌اللّه بخشی از ابهامات را پاسخ گوییم.
سؤال: در قرآن کریم آمده است: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُم عَلی بَعضً وَبِما أَنفَقُوا مِن أَموالِهِم…؛ مردان سرپرست زنانند به دلیل آن که خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آن که از اموالشان خرج می‌کنند…» (سوره نساء، آیه34)
به نظر می‌رسد که سرپرستی (قوامت)، عالی‌ترین امتیاز حقوقی است که به مرد داده شده و به نظر برخی، توجیه کننده سیطره تاریخی مرد بر زن است. آیا اختصاص چنین حقی به مرد، با اعتراف به برابری آن دو در انسانیت، سازگاری دارد؟
جواب: برخی از عالمان و مفسران، دامنه سرپرستی (قوامت)مرد را آن چنان گسترده دانسته‌اند که شامل همه‌چیز می‌شود. اینان معتقدند که به حکم آیه فوق، مرد، عهده‌دار سرپرستی و اداره همه جنبه‌های فردی و اجتماعی زن است و زن اختیار مدیریت هیچ یک از ابعاد زندگی خویش را ندارد و طبعاً‌نمی‌تواند مسؤولیت‌های بزرگ حکومتی و سیاسی را عهده‌دار شود. اما برداشت ما از حق سرپرستی مرد که در قرآن آمده، مخالف نظر یاد شده است. ما معتقدیم که سرپرستی مرد شامل همه ابعاد زندگی نمی‌شود، بلکه محدود به دایره زناشویی است. یعنی مرد، تنها در امور زناشویی بر همسر خویش سرپرستی دارد. اگر در آیه یاد شده دقّت کنیم، می‌بینیم که دلیلی که برای سرپرستی مرد ذکر شده این است که مرد نفقه (خرجی) زن را می‌پردازد.
البته مسئله سرپرستی که در آیه فوق مطرح شده است، نه فضیلتی برای جنس مرد به حساب می‌آید و نه خفت و پستی برای زن. بلکه این تدبیری است که برای تنظیم و مدیریت زندگی زناشویی اندیشیده شده است. نقش مدیریت خانواده هم گنجایش بیش از یک نفر را ندارد. از این رو به جهت برخورداری مرد از برخی ویژگی‌های بدنی، روانی و نیز دادن خرج زندگی که بر دوش او نهاده شده، سرپرستی خانواده به او سپرده شده است.
سؤال: در همان آیه به برتری (فضیلت) مردان بر زنان تصریح شده است. آیا به کارگیری واژه فَضَّلَ به معنی تأیید اندیشه برتری یک جنس بر جنس دیگر که اعتقاد به آن در تاریخ بشری معمول بوده نیست؟ و آیا همین واژه، دلیل نابرابری دو جنس نمی‌باشد؟
جواب: واژه «تفضیل» و کلمات هم خانواده با آن دارای ابهام است و باید روشن شود. قرآن کریم از تفضیل و برتری دادن در بین انسان‌ها سخن گفته است:«اللّهُ فَضَّل بَعضَکُم عَلی بَعضً فِی الرِّزقِ؛ و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است.» (سوره نحل، آیه 71) این برتری تنها در روزی و نعمت است و نه در شخصیت و ارزش.
همچنین درباره بنی اسرائیل می‌گوید:«وهُو فَضَّلکُم عَلَی العالَمین؛ او شما را بر جهانیان برتری داد.»(سوره اعراف، آیه 140) این‌جا هم برتری در نعمت و برخورداری است و نه برتری ارزشی.
بنابراین آیه «اَلرِّجالُ قوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُم عَلی بَعضً» فقط نشان می‌دهد که برتری مرد تنها در حد وظیفه معینی است که بر عهده دارد و آن مدیریت زندگی زناشویی است.
امام فخر رازی در تفسیر این آیه می‌نویسد: زنان درباره این‌که خداوند در مسئله ارث مردان را بر زنان برتری بخشیده است، حرف و حدیث داشتند. خداوند در پاسخ آنان در این آیه می‌گوید: «تنها از آن رو مردان را بر زنان در ارث برتری داده که مردان سرپرست زنان [در امور خانواده] هستند» و هر چند که زن و مرد در بهره‌گیری جنسی از یکدیگر برابرند، اما خداوند به مردان دستور داده تا مهر زنان را بپردازند و خرج زندگی آنها را تأمین کنند. یعنی زیادی دریافت «ارث» از طرف مردان با زیادی پرداخت «مهر و نفقه» از طرف دیگر همراه است. بنابراین گویی که هیچ گونه برتری و فضلی وجود ندارد. (تفسیر کبیر، چاپ اول، قاهره، بی‌تا، ج10 ص87) [مترجم]
از آنجا که سخن از جایگاه و حقوق زن در اسلام مورد سئوال و ابهامات فراوان است. سعی کرده‌ایم در دو سئوال از علامه سید محمّد حسین فضل‌اللّه بخشی از ابهامات را پاسخ گوییم.
سؤال: در قرآن کریم آمده است: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُم عَلی بَعضً وَبِما أَنفَقُوا مِن أَموالِهِم…؛ مردان سرپرست زنانند به دلیل آن که خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده و [نیز] به دلیل آن که از اموالشان خرج می‌کنند…» (سوره نساء، آیه34)
به نظر می‌رسد که سرپرستی (قوامت)، عالی‌ترین امتیاز حقوقی است که به مرد داده شده و به نظر برخی، توجیه کننده سیطره تاریخی مرد بر زن است. آیا اختصاص چنین حقی به مرد، با اعتراف به برابری آن دو در انسانیت، سازگاری دارد؟
جواب: برخی از عالمان و مفسران، دامنه سرپرستی (قوامت)مرد را آن چنان گسترده دانسته‌اند که شامل همه‌چیز می‌شود. اینان معتقدند که به حکم آیه فوق، مرد، عهده‌دار سرپرستی و اداره همه جنبه‌های فردی و اجتماعی زن است و زن اختیار مدیریت هیچ یک از ابعاد زندگی خویش را ندارد و طبعاً‌نمی‌تواند مسؤولیت‌های بزرگ حکومتی و سیاسی را عهده‌دار شود. اما برداشت ما از حق سرپرستی مرد که در قرآن آمده، مخالف نظر یاد شده است. ما معتقدیم که سرپرستی مرد شامل همه ابعاد زندگی نمی‌شود، بلکه محدود به دایره زناشویی است. یعنی مرد، تنها در امور زناشویی بر همسر خویش سرپرستی دارد. اگر در آیه یاد شده دقّت کنیم، می‌بینیم که دلیلی که برای سرپرستی مرد ذکر شده این است که مرد نفقه (خرجی) زن را می‌پردازد.
البته مسئله سرپرستی که در آیه فوق مطرح شده است، نه فضیلتی برای جنس مرد به حساب می‌آید و نه خفت و پستی برای زن. بلکه این تدبیری است که برای تنظیم و مدیریت زندگی زناشویی اندیشیده شده است. نقش مدیریت خانواده هم گنجایش بیش از یک نفر را ندارد. از این رو به جهت برخورداری مرد از برخی ویژگی‌های بدنی، روانی و نیز دادن خرج زندگی که بر دوش او نهاده شده، سرپرستی خانواده به او سپرده شده است.
سؤال: در همان آیه به برتری (فضیلت) مردان بر زنان تصریح شده است. آیا به کارگیری واژه فَضَّلَ به معنی تأیید اندیشه برتری یک جنس بر جنس دیگر که اعتقاد به آن در تاریخ بشری معمول بوده نیست؟ و آیا همین واژه، دلیل نابرابری دو جنس نمی‌باشد؟
جواب: واژه «تفضیل» و کلمات هم خانواده با آن دارای ابهام است و باید روشن شود. قرآن کریم از تفضیل و برتری دادن در بین انسان‌ها سخن گفته است:«اللّهُ فَضَّل بَعضَکُم عَلی بَعضً فِی الرِّزقِ؛ و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است.» (سوره نحل، آیه 71) این برتری تنها در روزی و نعمت است و نه در شخصیت و ارزش.
همچنین درباره بنی اسرائیل می‌گوید:«وهُو فَضَّلکُم عَلَی العالَمین؛ او شما را بر جهانیان برتری داد.»(سوره اعراف، آیه 140) این‌جا هم برتری در نعمت و برخورداری است و نه برتری ارزشی.
بنابراین آیه «اَلرِّجالُ قوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُم عَلی بَعضً» فقط نشان می‌دهد که برتری مرد تنها در حد وظیفه معینی است که بر عهده دارد و آن مدیریت زندگی زناشویی است.
امام فخر رازی در تفسیر این آیه می‌نویسد: زنان درباره این‌که خداوند در مسئله ارث مردان را بر زنان برتری بخشیده است، حرف و حدیث داشتند. خداوند در پاسخ آنان در این آیه می‌گوید: «تنها از آن رو مردان را بر زنان در ارث برتری داده که مردان سرپرست زنان [در امور خانواده] هستند» و هر چند که زن و مرد در بهره‌گیری جنسی از یکدیگر برابرند، اما خداوند به مردان دستور داده تا مهر زنان را بپردازند و خرج زندگی آنها را تأمین کنند. یعنی زیادی دریافت «ارث» از طرف مردان با زیادی پرداخت «مهر و نفقه» از طرف دیگر همراه است. بنابراین گویی که هیچ گونه برتری و فضلی وجود ندارد. (تفسیر کبیر، چاپ اول، قاهره، بی‌تا، ج10 ص87) [مترجم]