رحمت فراگیر(3)

در شماره‌های قبل از نگاه کردن، گوش دادن به قرآن، روخوانی و قرائت آن صحبت کردیم در این شماره از تدبّر، تفکر و تلاوت این کتاب مقدس سخن می‌گوییم.
8 تدبّر در قرآن
یکی از مراحل آشنایی و انس با قرآن «تدبّر» است که در آیات متعددی به آن اشاره شده است و انسانها را دعوت به تدبّر در قرآن می‌کند و آن را از اهداف نزول قرآن بر‌می‌شمارد.
« [این] کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده‌ایم تا در [باره] آیات آن تدبّر کنند و خردمندان پند گیرند». (سوره ص، آیه 29)
صاحب تفسیر نمونه در توضیح آیه فوق می‌نویسد:
«هدف از نزول این کتاب بزرگ این نبوده که تنها به تلاوت و لقلقه زبان قناعت کنند، بلکه هدف این کتاب بزرگ این بوده که آیاتش سرچشمه فکر و اندیشه و مایه بیداری وجدانها گردد».1
و در برخی از آیات، افرادی را که در آیات قرآن تدبّر نمی‌کنند را سرزنش می‌کند: «آیا در آیات قرآن تدبّر نمی‌کنند، یا [مگر] بر دلهایشان قفل‌هایی نهاده شده است». (سوره محمد، آیه 24)
و در روایات اسلامی نیز اهمیت زیادی به تدبّر دا ده شده است تا آنج که از حضرت علی(ع) نقل شده که فرمودند:
«آگاه باشید، قرائتی که در آن تدبّر نباشد خیری در آن نیست».2
در تفسیر نمونه آمده است:
تدبّر از ماده «دُبر» به معنای بررسی نتایج و عواقب چیزی است به عکس تفکر که بیشتر به بررسی علل و اسباب چیزی گفته می‌شود و به کار بردن هر دو تعبیر در قرآن پرمعناست.
(«اقفال» در آیه 24 محمد) جمع قفل در اصل از ماده «قفول» به معنای بازگشت کردن یا «قفیل» به معنی اشیای خشک است و از آنجا که وقتی در را ببندند و بر آن قفل زنند هرکس بیاید از آنجا بازمی‌گردد و همانند موجود خشک و صلب چیزی در آن نفوذ نمی‌کند، این کلمه به این ابزار مخصوص (قفل) گفته شده است.
بهره‌گیری از قرآن نیاز به یک نوع خودسازی دارد، چرا‌که اگر بر‌دلها قفل باشد، قفل‌هایی از هوی و هوس، کبر و غرور، لجاجت و تعصب، اجازه ورود نورحق به آن نمی‌دهد. در آیه مورد بحث به همین امر اشاره شده است.3
9 تفکر در قرآن:
یکی از مراحل آشنایی و انس با قرآن، تفکر در آیات قرآن است که در آیات متعددی بدان اشاره شده است. برای مثال می‌فرماید:
«ما آن را قرآنی عربی نازل کریم باشد که بیندیشید». (سوره یوسف، آیه 2)
و در جای دیگر، یکی از اهداف نزول قرآن را تفکر انسانها معرفی می‌کند:
«و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه به سوی ایشان نازل شده توضیح دهی و امید که آنان بیندیشند». (سوره نحل، آیه 44)
در روایات اسلامی نیز ما را به تفقّه و نظر در آیات قرآن دعوت کرده‌اند.4
همان‌گونه که گذشت برخی از مفسران معاصر تفکر را مربوط به بررسی علل و اسباب چیزها می‌دانند و تدبّر را مربوط به بررسی نتایج و عواقب آنها می‌دانند.5 در منطق «برهان» را به دو قسم لمّی و انّی تقسیم می‌کنند.
برهان لمّی آن است که از علت به معلول برسیم و برهان انّی آن است که از معلول به علت پی‌ببریم.
شاید بتوان گفت که تدبّر، اشاره به برهان انّی دارد و تفکر، اشاره به برهان لمّی دارد.
10 تلاوت قرآن:
تلاوت مرحله دیگری از مراحل آشنایی و انس با قرآن است. در چند جای قرآن سخن از «تلاوت» گفته شده است. برای مثال می‌فرماید:
«کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده‌ایم [و] آن را چنانکه باید می‌خوانند ایشانند که بدان ایمان دارند». (سوره بقره، آیه 121)
و در جای دیگر وظیفه پیامبران(ص) را تلاوت آیات حق می‌داند. (سوره جمعه، آیه2)
و در روایات متعددی نیز سفارش شده که قرآن را تلاوت کنند.6
کلمه «تلاوت» ازماده «تلی» به معنای تبعیت و متابعت است یعنی از پی‌درآمدن که گاهی جسم چیزی در پی چیزی درمی‌آید و گاهی اقتدا به چیزی و عمل بر‌طبق آن مراد است و تلاوت کتاب الهی به معنی قرائت و عمل به امرو نهی آن است، پس تلاوت معنایی خاص‌تر و دقیق‌تر از قرائت دارد.
برخی از مفسران در توضیح حق تلاوت می‌نویسند:
این تعبیر پرمعنا خط روشنی برای ما در برابر قرآن مجید و کتب آسمانی مشخص می‌سازد.
چرا‌که مردم در برابر این آیات الهی چند گروه‌اند:
گروهی فقط ادای الفاظ می‌کنند.
گروهی از الفاظ فراتر می‌روند و در معانی دقت می‌کنند.
گروهی قرآن را به عنوان یک کتاب عمل و یک برنامه کامل زندگی می‌پذیرند یعنی خواندن الفاظ و درک مفاهیم را مقدمه‌ای برای عمل می‌دانند و این است حق تلاوت.7
1 تفسیر نمونه، ج 19 ص 268 .
2 اَلا لاخیر فی قرائة لیس فیها تدبّر (بحار ج 92، ص 211 و ج 2 ص 49).
3 تفسیر نمونه، ج 21، ص 9 467 .
4 ر.ک: میزان‌الحکمة، ج 8 ص 74 و 88 .
5 ر.ک: تفسیرنمونه، ج 21، ص 469 .
6 ر.ک: میزان‌الحکمة، ج 8، ص 81 .
7 تفسیرنمونه، ج 1 ص 431 با تلخیص.