بانوان قرآن نویس

در میان خوشنویسانی که مفتخر به کتابت کلام الله مجید شده‌اند، به نام زنان هنرمند و خوش ذوقی برمی‌خوریم که موفق شده‌اند این آیات الهی را در نهایت زیبایی و کمال نوشته و هنر خوشنویسی را با قدرت و غنای بسیار به دنیای هنر عرضه و آثار نفیس و ممتازی از خود به یادگار بگذارند.آنان با عشق و ایمانی که نسبت به قرآن و امور معنوی و عرفانی داشته‌اند.روح حساس و ظریف خود را به خدمت گزاری در این زمینه گرفته، پدیده‌های زیبایی را آفریده و گنجینه‌ای بس با ارزش را برای نسل‌ها و قرون به یادگار گذاشته اند.
نمونه‌هایی از آثار نفیس و گرانبهای این زنان هنرمند،با ایمان و خوشنویس اکنون در کتابخانه‌های بزرگ به چشم می‌خورد که از با ارزش‌ترین سرمایه‌های فرهنگی کشور ما محسوب می‌گردند.
دراین مقال به شرح مختصری از زندگی و آثار این زنان هنرمند مسلمان که سعادت نگاشتن کلام اللّه نصیبشان گردیده،می‌پردازیم.
٭ زمرد ملک بنت سلطان محمود و خواهر زاده سلطان سنجر از زنان هنرمند عصر خود بود.
در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی جزوات قرآنی زیادی که از شاهکارهای هنر دوره سلجوقی است به خط زمرد ملک وجود دارد که در قرن ششم توسط ایشان وقف شده است.متن وقفنامه چنین است:
وقف کردم سی پاره بر مشهد مقدس رضوی سلام الله تعالی:زمرد ملک بنت سلطان محمود.
مشخصات جزوات قرآنی به شرح زیر است.
خط نسخ با کتابتی خوش، 5 سطری، مجدول، مذهب به طلا و تحریر لاجورد، هر یک دارای یک کتیبه زرین مذهب و منقش.فواصل آیات به شکل گل چند پر زرین.
زمرد ملک از جمله زنانی بود که به ساختن بناهای عام المنفعه توجه زیادی نشان می‌داد.از او آثاری از کاشی‌های هشت ضلعی و برخی آثار تزئینی در حرم حضرت امام رضا(ع) به یادگار مانده است.
٭ شاد ملک دختر محمد سلطان تیموری است.از خطوط بازماندهٔ او قرآن مذهّبی است که ریحان سه دانگ جلی، متوسط، رقاع سه دانگ خوش با رقم «لقد تشرفت بکتابه هذا المصاحف المجید الذی لایأتیه الباطل بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید الأبنة المدنبة المعترفة بفنون التقصیر السائله من اللّه الکریم المنّان شاد ملک بنت محمد سلطان جهانگیر بن امیر تیمور گورکان اصلح اللّه شأنها و رحم اسلافها و کان ذلک فی شهر سنة احدی و سبعین و ثمانمأة الهجریة».(871)
این قرآن در موزهٔ اسلامی ترکیه می‌باشد.
٭ فاطمه سلطان بنت مقصود علی ،از زنان خوشنویس دورهٔ صفویه بود و همانند خواهرش زینب به داشتن خط خوش اشتهار داشت.
از او قرآن وزیری مذهّب اعلی ،خط نسخ ،کتابت خفی خوش که آن را به خواست یکی از شاهزاده خانم‌های صفوی به نام سلطان بیگم خطاطی کرده باقی مانده است.در پایان آن چنین آمده است.
حسب الامر خورشید مرتبت بلقیس بیگم ابنه السطان ابن السلطان… شاه عالم پناه طهماسب خلد اللّه ملکه… علی ید الخاسر و بالسعی القاصر منی و انا المحتاجه الی رحمة ربّی الرحمن بنت مقصود علی فاطمه سلطان، امید به چشم مغفرت و خطاپوشی درآن نظر فرموده و به عین عنایت و فضای بی‌نهایت از عیوب و نواقص آن گذشته و به عوض هر عیبی به لوح ضمیر خود ثبت فرمایند و چنین است که اکسیر همت ایشان مجموع نواقص را کمال است.تحریراً فی شهر ربیع الاول سنه 982.
٭ مرجان کاتب و خوشنویس است و از خطوط وی در گنجینه نفایس نسخه‌ها و قرآن‌های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس دو قرآن منحصر به فرد وجود دارد که توسط یکی از هنرمندان و خوشنویسان اواخر دورهٔ صفوی «مرجان الکاتب السلامی» بین سال‌های 1094 تا 1099 قمری نوشته شده که مشخصات این دو قرآن به شرح زیر است.
1. قرآن شمارهٔ 524 کامل است.تاریخ کتابت 1094 قمری، خط نسخ ممتاز حاشیه نستعلیق شکسته، بین السطور طلا اندازی، جلد روغنی دو رو.
بینات » شماره 51 (صفحه 226)
________________________________________
2. قرآن شمارهٔ 1997 کامل، تاریخ کتابت 1099 با رقم «مرجان الکاتب الاسلامی» خط نسخ عالی، کاغذ مترفه حنائی، جلد روغنی.
3. یک نسخه قرآن به قطع نیم ربعی، با تزئینات و به خط نسخ به تاریخ 1065 با رقم «علی ید الفقیر الحقیر مرجان عفی عنه» در کتابخانه کاخ موزه گلستان.
4. یک مقطعه رقاع و نسخ با رقم«فقیر مرجان الاسلامی فی 1097» در مجموعه مهدی بیانی.
٭ شاه بیگم ملقب به ضیاء السلطنه ،سخنور فرمان نویس و خزانه‌دار و نگارنده کتاب دعا و زیارت نامه‌های متعدد به خط خوش.او دختر فتحعلیشاه و همسر میرزا مسعود وزیر،مادرش مریم یهودی بود که به ازدواج شاه در آمد.شاه بیگم به مناسبت فضل و کمال و خط خوب، متصدی قرائت و تحریر نامه‌های محرمانه فتحعلیشاه بود،ورود و خروج و صدور آنها از اختیار او بوده است.قصاید و اشعاری که شعرا برای شاه می‌گفتند بوسیله او عرضه می‌شد.
مصحف کتاب دعا و زیارت نامه‌های متعدد به خط خوش و زیبای او می‌باشد.در زمان پدر به علت تصدی کارهای مختلف مملکتی ازدواج نکرد، بعد از پدر در سن 35 سالگی همسری میرزا مسعود وزیر امور خارجه را اختیار کرد. از آثار او:قرآنی با رقم «ضیاء السلطنه بنت فتحعلیشاه»، به خط نسخ بسیار عالی، در موزه آستانه مبارکه حضرت معصومه(س) در قم نگهداری می‌شود که تاریخ تحریر آن به سال 1265 ق است.
٭ ام سلمه گلین قاجار؛ ام السلمه مشهور به گلین خانم دختر فتحعلی شاه قاجار،خواهر شاهزاده محمد علی میرزا است.شوهرش عمو زاده‌اش، زین العابدین خان، پسر حسینقلی خان برادر فتحعلی شاه بود. او در خط نسخ کتابت خفی و جلی و همچنین در خط شکسته خفی دست توانایی داشت و آثار متعددی از او هم اکنون در دست است.
از نمونه آثار وی:
1. یک رقعه از مرقع به خط نسخ با رقم و تاریخ «نمقت بنت شه‌ام السلمه» 1240 در کتابخانه کاخ موزهٔ کلستان
2. یک قطعه نسخ کتابت از مرقع شمارهٔ 12 کتابخانه آستان قدس رضوی با رقم و تاریخ «نمقت بنت خاقان فتحعلیشاه سلمه، سنه 1255».
3. یک قطعه نسخ به تاریخ رمضان 1295 در کتابخانه ملک.
4. یک نسخه قرآن نیم ورقی جلد روغنی در کتابخانه کاخ موزهٔ گلستان.
5. تعقیبات نماز با قطع نیم ربعی، جلد روغنی به خط نسخ با تاریخ 1245 در همان کتابخانه.
6. یک نسخه سور و ادعیه به قطع نیم ربعی، جلد روغنی به خط نسخ با تاریخ 1238 در همان کتابخانه .
7. یک نسخه دعای صباح به قطع نیم ربعی، جلد روغنی با تزئینات کتابت به خط نسخ و تاریخ شعبان 1238 در همان کتابخانه.
8. دعای کمیل به قطع وزیری کوچک، جلد روغنی و تزئینات با خط نسخ کتابت و شکسته به تاریخ رمضان 1205 در همان کتابخانه.
9. یک رقعه نسخ کتابت با تاریخ 1248در مجموعه حاج حسین آقانخجوانی.
10. دعای صباح نیم ربعی، جلد روغنی، عالی سرلوح مرصع و حاشیه مذهّب به قلم زرد الوان.
11. قرآنی نفیس با نگارش به شیوه عالی،مذهّب مرصع،نسخ کتابت خفی عالی،رقاع کتابت عالی،موجود در کتابخانه ملی.
٭ خیرالنساء بیگم ؛او نیز از دختران فتحعلیشاه قاجار می‌باشد.دست نوشت او به عنوان یک قرآن نفیس و زیبا با مشخصات زیر درموزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) نگهداری می‌شود.
متن قرآن با خط نسخ و سر سوره‌ها به خط رقاع، مرصع و مذهب، قطع رحلی کوچک به طول 400 میلی متر و عرض 240 میلی متر ، وقف کننده و نویسندهٔ آن دختر فتحعلیشاه خیرالنساء است که به مقبره پدرش در قم وقف نموده است.
٭ مریم بانو نائینی ؛مریم بانو نائینی یکی از بانوان خطاط دورهٔ فتحعلیشاه قاجار و از اساتید خط سدهٔ 14 هـ.ق است.او که نوادهٔ حاج عبدالوهاب از دولتمردان نایین بود نه تنها در میان تک شمار زنان خوش نویس که از خطاطان مرد بنام آن زمان هم پیشی داشت و همانند او در نسخ نویسی وجود نداشت ،و به ویژه خط نسخ را با قلم خفی بسیار خوش می‌نوشت. از مریم بانو قرآنی با جلد روغنی و حاشیه مرصع به کتابت خفی، که آن را به نام ناصرالدین شاه نوشته و کتابت آن را به سال 1302 هـ.ق، به انجام رسانیده به روزگار ما رسیده است ،که از آثار هنری آن دوره به شمار می‌آید.امضای آن به این صورت است :
این کنیز دیرین را که تکلیفش پنبه ریسی بود، خیال خوشنویسی دامن گیر شد.پیش کش نمود… حرره مریم من نواده مرحوم حال عبدالله نائینی، اعلی الله مقامه فی شهر جمادی الاولی سنه 1302 هـ.ق.٭ خورشید کلاه بنت علینقی(قرن14 ق)؛او یکی از بانوان خوشنویس در قرن چهاردهم می‌باشد .از خطوط او قرآن نیم ورقی باجلد روغنی اعلاء، دو صفحه افتتاح،متن و حاشیه مذهب، نسخ کتابت خفی متوسط با رقم بر حسب امر ناصرالدین خسرو والامقام
از پــی تحــریــر قــرآن مجـــید
امر شد صادر به این بنت غلام
در هزار و سیصد و هفت این کنیز ز امر شه بنوشت این قرآن تمام
کنیز خانه زاد،خورشید کلاه بنت خاله زاد ابن خانه زاد علینقی ابن حاج اسماعیل الملقب به حکیم الممالک ، در کتابخانه سلطنتی.
بانوان خوشنویس معاصر قرآن
٭ فریبا مقصودی؛ قرآن را به خط نستعلیق و به اسلوب رسم الخط عثمان طه خوشنویسی کرده است.او می‌گوید کتابت قرآن به این شیوه پیوندی میان فرهنگ هنری ایران و شبه قاره عربستان است که با رسم الخط اصیل قرآنی و مقبول جهان اسلام مطابقت دارد.
وی که موفق به دریافت لوح تقدیر خادمان برگزیده از پنجمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم در سال 1376 شده است گفت:
از اینکه توانسته‌ام این هنر را در خدمت به کلام اللّه مجید به کار ببرم و به عنوان نخستین زن مسلمان خوشنویس در همه کشورهای اسلامی مطرح شوم افتخار می‌کنم.
نخستین زن خادم برگزیده قرآن در پایان ،فعالیت‌های قرآنی را دارای ویژگی‌ها و شرایط خاص و همچنین از الطاف الهی دانست و گفت:
قرآن از زمان نزول تا کنون و نیز تا همیشه عالم در صیانت امر حق و صاحب خویش بود و مرد و زن در راه فعالیت‌های قرآنی از هم تفکیک نبوده و نشده‌اند.
نخستین قرآن خوشنویسی با رسم الخط ایرانی
خانم زینت قاجار دولو هنرمند خوشنویس و خوش ذوق ایرانی برای اولین بار قرآن کریم را به خط خوشنویسی تحریر کردند.خانم قاجار دولو در مصاحبه‌ای پیرامون این اثر هنری گفت:
من سال‌ها در اندیشه کتابت قرآن به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق و رسم الخط ایرانی بودم.تا اینکه در همایش انجمن خوشنویسان اجازه کتابت با رسم الخط ایرانی داده شد و من توانستم این هنر را تقدیم به عرصه‌ هنری کشور کنم. از سال گذشته خوشنویسی قرآن را به طور جدی شروع کردم که تا جزء بیست و هفتم قرآن کریم را کتابت نموده ام.
شایان ذکر است که خانم قاجار دولو این اثر هنری را به حوزه امام رضا(ع) تقدیم کرده است.