آزادى بیان از دیدگاه امام على(ع)

در مقاله گذشته, از آزادى عرفانى و فلسفى, در منظر امام على(ع) سخن گفتیم و در این مقاله از آزادى بیان از نگاه امام على(ع) بحث مى کنیم.

آزادى در محدوده اسلام
آزادى بیان, در حقیقت زیر مجموعه آزادى اجتماعى و سیاسى است. این گونه آزادى, در چارچوب مبانى اعتقادى به نحو کامل در اسلام وجود دارد. آزادى بدون این مبنا, مورد نظر اسلام نیست. در دموکراسى غربى چیزى به نام مبانى اعتقادى و ارزش ها وجود ندارد; بنابراین, الگو قرار دادن آن آزادى در نظام اسلامى خطا است.
در اسلام مبانى و ارزش هاى مسلم و ثابتى وجود دارد که ساختار آزادى را مشخص مى کند. به تعبیر مقام معظم رهبرى مدظله: ((همین آزادى اجتماعى که این قدر در اسلام ارزش دارد, اگر در خدمت ضایع کردن فراورده هاى ارزشمند معنوى یا مادى یک ملت به کار گرفته بشود, مضر است... ارزش ها و حقایق ثابت مسلم این آزادى را محدود مى کند.))(1)
باید بر این نکته نیز تإکید داشته باشیم که نباید آزادى فلسفى را با آزادى سیاسى اشتباه گرفت و این گونه گفت که: چون بشر آزاد آفریده شد, پس در عرصه سیاست هم آزاد مطلق است!!
روسو, متفکر مشهور فرانسوى مى گوید: ((همه افراد بشر مساوى آفریده شده اند... کسى که از آزادى صرف نظر کند, از مقام آدمیت, از حقوق و حتى از وظایف بشرى صرف نظر نموده و هیچ چیزى نمى تواند این خسارت را جبران نماید.))(2)
همو گوید:
((طبیعت, انسان را آزاده آفریده, ولى جامعه او را بنده گردانیده است. طبیعت, انسان را خوشبخت ایجاد کرده ولى جامعه او را بدبخت و بیچاره نموده است.))(3)
طرف داران آزادى مطلق و دموکراسى غربى از این غافلند که در آدمى تنها عقل حاکم نیست, بلکه هواهاى نفسانى نیز هست که اگر مراقبت نشود عقل به راحتى تسلیم توفان سهمگین خواهش هاى نفسانى و اسیر خودخواهى ها و زیاده طلبى ها مى گردد. تجربه نشان داده است دموکراسى غرب نه تنها ابتلاها و نارسایى هاى فراوان براى بشر به ارمغان آورده, بلکه ارزش و شخصیت انسان ها را مسخ نموده است.
اى مرغ چو آزاد بر آیى زقفس
آزادى مطلق نکنى هیچ هوس
آزادى سودمند آن باشد و بس
کز وى نرسد زیان به آزادى کس

آزادى بیان در اسلام
مقصود از آزادى بیان روشن است و نیازى به توضیح ندارد آزادى در اظهار عقیده و ابراز آن; آزادى انتقاد; آزادى ابراز موضع سیاسى و... از مصادیق آزادى بیان مى باشد.
این مقوله از آزادى در اسلام جایگاه شایسته خود را دارد تا جایى که مبانى و ارزش ها را متزلزل نکند, دقیقا همان چیزى است که هم در قانون اساسى و هم در قوانین عادى به وضوح تبیین شده است.
در اسلام, حق اظهار نظر کردن نه تنها جایز, بلکه در مواردى که منکرى مطرح باشد, واجب شمرده شده است و به عنوان امر به معروف و نهى از منکر به عنوان یک فریضه مطرح شده است. در موارد دیگر اظهار نظر ناصحانه و دل سوزانه از مصادیق ((النصیحه لائمه المسلمین)) امرى کاملا پسندیده و مطلوب تلقى شده است.
اسلام, با ایجاد روح مسئولیت در همه, در حقیقت خود بهترین زمینه را براى آزادى بیان و قلم فراهم آورده است. نبى گرامى اسلام(ص) فرمود: ((إلا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته;(4) آگاه باشید همه شما نگهبان و مسئول از مجموعه تحت مسئولیت خویش مى باشید.))
در این راستا است که از روش هاى مستمر پیامبر(ص) مشورت با امت بوده است. از سیره حضرت استفاده مى شود حضرت یازده بار با اصحاب مشورت کرده است.
با آن که نبى گرامى(ص) از اشتباه و خطا مصون است, مشورت مى کند تا این سنت را به همه زمام داران جامعه اسلامى آموزش دهد که احترام به مردم, و نظریات و پیشنهادهاى آن ها و زمینه اظهار نظر براى آن ها فراهم کردن روشى الهى و پسندیده است.
توضیح این نکته ضرورى است که همه مشورت هاى پیامبر(ص) در مواردى بود که حکم خاصى, از ناحیه خداوند در آن مورد نرسیده بود. که در این موارد حکم, حکم خدا است و همه باید تسلیم امر باشند:
((و ما کان لمومن و لا مومنه اذا قضى الله و رسوله امرا إن یکون لهم الخیره من إمرهم و من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا;(5) و هیچ مرد و زن باایمانى حق ندارند, هنگامى که خدا و پیامبرش امرى را لازم بدانند, اختیارى از خود در برابر فرمان خدا داشته باشد و هر کس نافرمانى خدا و رسولش را کند به گمراهى آشکار گرفتار شده است.))
مقوله امامت و ولایت بر امت ((عهدالله)); یعنى میثاق الهى است که پیامبر به امر خداوند, امام على(ع) را به امامت منصوب کرد و به مسلمانان امر فرمود که با حضرت بیعت کنند. بیعت براى تحکیم و تثبیت امر خداوند بود, نه براى مشروعیت دادن به ولایت مولى على(ع). که مشروعیت ولایت امام على(ع) فقط و فقط به امر خداوند بود و بس.

آزادى بیان در سیره امام على(ع)
حضرت, در دوره حکومت خود نه تنها آزادى بیان را محدود نکرد, بلکه با صراحت بر گسترش این آزادى تإکید ورزید و فرمود:
((... فلاتکلمونى بما تکلم به الجبابره و لاتتحفظوا منى بما یتحفظ به عند إهل البادره و لاتخالطونى بالمصانعه و لاتظنوا بى استثقالا فى حق قیل لى...;(6) آن سان که با جباران سخن مى گویند با من سخن مگویید و از من پنهان مدارید آن چه را از مردم خشمگین به هنگام خشمشان پنهان مى دارند. هم چنین به چاپلوسى و تملق با من رفتار نکنید و مپندارید که گفتن حق بر من گران مىآید.))
((... فلاتکفوا عن مقاله بحق إو مشوره بعدل;(7) بنابراین, از گفتن سخن حق و یا مشورت عدالتآمیز خوددارى مکنید....
امام على(ع), در مدت حکومت خویش در برخورد با خوارج تا جایى که تنها اظهار نظر بود و بس, آنان را آزاد گذاشت, با این که برخورد آن ها بسیار سخیف و به دور از ادب بود, ولى موضع مولا در نهایت سعه صدر و خویشتن دارى بود. بى ادبى آن ها همین بس که به هنگام نماز جماعت امام على(ع) گوشه اى مى ایستادند و فرادى نماز مى خواندند!
به هنگام خطابه حضرت سر و صدا به راه مى انداختند و مزاحم استفاده مردم از خطابه دلنشین حضرت مى شدند!
به هنگام نماز حضرت, با خواندن آیات کفر و شرک به امام تعریض داشتند!
ولى امام, با صبر و حلم و بردبارى و سعه صدر مى فرمود:
((لکم عندنا ثلاث خصال: لا نمنعکم مساجد الله ان تصلوا فیها و لانمنعکم الفىء ما کانت ایدیکم مع ایدینا و لانبدوکم بحرب حتى تبدونا;(8) شما نزد ما سه چیز را دارید
1ـ مانع نماز خواندن شما در مسجد نمى شویم
2ـ حق تان را از فىء (بیت المال) قطع نمى کنیم مادامى که دستتان در دست ماست; (یعنى دست به توطئه عملى علیه حکومت نزدید.) 3ـ تا شما جنگ را آغاز نکردید, ما نبرد نمى کنیم (ما آغازگر جنگ با شما نیستیم.)
متإسفانه این برخورد بزرگ وارانه مولا در روح آن نادانان اثر نگذاشت و سرانجام راه جنگ با حضرت را در پیش گرفتند. به همان میزانى که امام تا قبل از حرکت توطئهآمیز و عملى آن ها رفتار کریمانه و توإم با سعه صدر داشت,(9) بعد از بروز توطئه عملى و جنگ آن ها امام قاطعانه با آن ها جنگید و دستور داد همه را به قتل برسانند جز نه نفر که از معرکه گریختند, بقیه کشته (10)شدند.

نصح در نهج البلاغه
امام على(ع) در نهج البلاغه از ((نصح)) و ((تناصح)) فراوان سخن گفته است. نصح, به معناى خلوص است. به عسل خالص, عسلى که موم نداشته باشد ناصح گفته مى شود. اظهارنظر ناصحانه; عبارت است از: اظهار نظرى که جز قصد خیرخواهى غرضى دیگر در آن نباشد و با شیوه صحیح و درست و خیرخواهانه صورت پذیرد, آن حضرت در سخنى مهرآمیز فرمود:
((فاعینونى بمناصحه خلیه من الغش سلیمه من الریب;(11) پس مرا با خیرخواهى خالصانه و سالم از هرگونه شک و تردید یارى کنید.))
در سخن دیگرى فرمود:
((فعلیکم بالتناصح فى ذلک و حسن التعاون علیه...;(12) بر شما باد که یکدیگر را بر اداى حقوق نصیحت کنید (حقوق متقابل حکومت و مردم) و به خوبى در انجام آن همکارى نمایید.
آن امام همام, در بیان حقوق متقابل حاکم و مردم فرمود:
((إیها الناس ان لى علیکم حقا و لکم على حق فاما حقکم على فالنصیحه لکم و توفیر فیئکم علیکم و تعلیمکم کى لاتجهلوا و تإدیبکم کیما تعلموا و اما حقى علیکم فالوفإ بالبیعه والنصیحه فى المشهد والمغیب والاجابه حین ادعوکم والطاعه حین امرکم;(13) اى مردم مرا بر شما حقى و شما را بر من حقى است; حقى که شما بر گردن من دارید, خیرخواهى نسبت به شما; غنایم را به تمامى میان شما تقسیم کردن; تعلیم دادن شما است تا جاهل نمانید و تإدیب شما است تا بیاموزید. و اما حقى که من بر گردن شما دارم آن است که در بیعت وفادار باشید و در آشکارا و نهان خیرخواهى را از دست ندهید و چون فرا مى خوانمتان به من پاسخ دهید و چون فرمان مى دهم فرمان برید.))
((نصح)) در این کلمات معناى گسترده اى دارد هم شامل پیشنهادهاى مفید و سازنده است و هم شامل انتقادهاى سازنده و راهگشا, نه انتقادهاى سوزنده و مغرضانه و از سر عقده و عقده گشایى!!
پرواضح است که امام على(ع) معصوم است و انتقادى بر او وارد نیست. حضرت با این شیوه و این سخنان در حقیقت شیوه زمام دارى را مىآموزد.

امر به معروف و نهى از منکر در نهج البلاغه
از مقولاتى که در زمینه آزادى بیان در نهج البلاغه مى توان استفاده کرد: ((امر به معروف و نهى از منکر)) است. معروف و منکر را نباید تنها در محدوده مسائل فردى و اجتماعى دید, بلکه در همه زمینه ها از جمله مسائل سیاسى این اصل جایگاه دارد.
مولا, در نهج البلاغه بر این اصل زندگى ساز و نشاط آفرین جامعه تإکید خاص دارد. تا جایى که سفارش پایانى عمر مولا همین فریضه است:
((... لا تترکوا الامر بالمعروف والنهى عن المنکر فیولى علیکم شرارکم ثم تدعون فلایستجاب لکم;(14) امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید که اشرار بر شما مسلط مى شوند, آن گاه هرچه دعا کنید دعایتان مستجاب نخواهد شد.))
در سخنى دیگر ترک کننده این فریضه را مرده زنده نما نامیده است: ((... و منهم تارک لانکار المنکر بلسانه و قلبه و یده فذلک میت الاحیإ...;(15) و گروهى دیگر نه با زبان نه با قلب و نه با دست با منکرات مبارزه نمى کنند این ها مردگان زنده نمایند.))
((... و ما اعمال البر کلها والجهاد فى سبیل الله عند الامر بالمعروف والنهى عن المنکر الا کنفثه فى بحر لجى...;(16) تمام اعمال نیک و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر همچون قطره اى است در مقابل یک دریاى پهناور.))
این سخنان بلند حماسى را در محدوده جزیى زندگى دیدن خطا است. قطعا بخشى از مصادیق آن نهى از منکرات سیاسى است که دست اندرکاران نظام با همه قصد خیرى که دارند معصوم نیستند و نیاز به تذکر و امر و نهى دارند. جالب این جا است که مولا در سخنى فریاد و خروش برآوردن در برابر حاکم جائر را برترین جهاد نامیده است:
((و افضل من ذلک کله کلمه عدل عند امام جائر;(17) و اما از همه اینها مهم تر سخنى است که براى دفاع از عدالت در برابر پیشواى ستمگرى گفته مى شود.))
این ها بخشى از مقولاتى است که مى توان براى آزادى بیان از دیدگاه مولا على(ع) بهره گرفت.

مرزهاى آزادى بیان
آزادى بى حد و مرز از ویژگى هاى لیبرالیسم غربى است که بر مبناى امور مادى استوار است.
لیبرالیسم نظریه ((بگذار هر کس هر چه مى خواهد بکند (لسه فر))) را شعار خود قرار داده و توصیه هاى اخلاقى و دینى را مغایر با آزادى دانسته آن ها را نفى مى کند.
آزادى مطلوب اسلام, در همه زمینه ها حد دارد و حدود آن را قانون, به ویژه قانون اساسى مشخص کرده است.
اولین حد آن این است که نباید آزادى مخل به مبانى اسلام باشد.
اصل 24 قانون اساسى مى گوید:
((نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند, مگر آن که مخل به مبانى اسلام و یا حقوق عمومى باشد.))
اصل 26 مى گوید:
((احزاب, جمعیتها, انجمنهاى اسلامى و صنفى و انجمنهاى اسلامى یا اقلیتهاى دینى شناخته شده آزادند, مشروط بر اینکه اصول استقلال, آزادى, وحدت ملى, موازین اسلامى و اساس جمهورى اسلامى را نقض نکنند هیچ کس را نمى توان از شرکت در آنها منع کرد یا به شرکت در یکى از آنها مجبور ساخت.))
اصل 27 مى گوید:
((تشکیل اجتماعات و راه پیمایى ها, بدون حمل سلاح, به شرط آن که مخل به مبانى اسلام نباشد آزاد است.))
دیگر حد آزادى ((مصالح جامعه)) است. اگر گوینده یا نویسنده اى بخواهد با سوء استفاده از آزادى, استقلال جامعه اسلامى و یا آزادىهاى مشروع را خدشه دار کند باید جلو او گرفته شود و این نص قانون است:
در ماده 3 قانون مطبوعات مصوب سال 1364 آمده است: ((مطبوعات حق دارند نظریات, انتقادات سازنده, پیشنهادات و توضیحات مردم و مسئولین را با رعایت موازین اسلامى و مصالح جامعه درج و به اطلاع عموم برسانند.))
و در ماده 6 همان قانون آمده است:
((نشریات جز در موارد اخلال به مبانى و احکام اسلام و حقوق عمومى که در این فصل مشخص مى شود آزادند.))
و در ماده 26 همین قانون آمده است:
((هر کس به وسیله مطبوعات به دین مبین اسلام و مقدسات آن اهانت کند در صورتى که به ارتداد منجر شود, حکم ارتداد در حق وى صادر و اجرا و اگر به ارتداد نیانجامد, طبق نظر حاکم شرع بر اساس قانون تعزیرات با وى رفتار خواهد شد. سخن در این زمینه را با رهنمودى از حضرت امام خمینى(ره) و مقام معظم رهبرى مدظله به پایان مى بریم.
امام خمینى(ره) فرمود:
((... قلمى آزاد است که توطئه گر نباشد, قلمى آزاد است, روزنامه اى آزاد است که نخواهد این ملت را به عقب و به تباهى بکشد این قلم ها همان سرنیزه سابق است که مى خواهند ملت را به تباهى بکشند... قلم هاى فاسد آزاد نباید باشد. الان هم فاسدهاشان خیلى هایشان آزادند من جمله همین قلم هایى که مى گویند چرا آزاد نمى گذارید اینها هم توطئه گر هستند.))(18)
مقام معظم رهبرى در زمینه مرزهاى آزادى فرمودند:
((در اسلام مرزهاى اخلاقى وجود دارد. در اسلام آزادى علاوه بر آن حدود مادى مرزهاى معنوى هم دارد. البته بله کسى که علیه منافع کشور و علیه سود کشور اقدامى بکند آزادىاش محدود مى شود این منطقى است اما مرزهاى معنوى هم دارد.
اگر کسى عقیده گمراهى دارد, عیبى ندارد, وقتى مى گوییم عیبى ندارد یعنى پیش خدا و پیش انسان هاى مومن عیب دارد لیکن حکومت هیچ وظیفه اى در قبال او ندارد در جامعه مسلمان, یهودى و مسیحى و بقیه ادیان گوناگون هستند الان در کشور ما هم هستند در زمان صدر اسلام هم بودند هیچ مانعى ندارد, اما اگر قرار باشد آن کسى که عقیده فاسد دارد به جان ذهن و دل افرادى که قدرت دفاع ندارند بیفتد و بخواهد آن ها را هم گمراه کند این براى آدم یک مرز است این جا آزادى محدود مى شود. از نظر اسلام اینگونه است یا مثلا بخواهند اشاعه فساد کنند, بخواهند فساد سیاسى و فساد جنسى و فساد فکرى به وجود بیاورند یا همین فیلسوف نماهایى که در گوشه و کنار هستند بخواهند درباره این که تحصیلات عالیه براى جوانان خوب نیست مقاله بنویسند بنا کنند عیوبش را ذکر کردن البته به احتمال قوى درصدى نود اثر نخواهد کرد اما ممکن است درصدى ده جوان تنبل اثر بکند نمى شود اجازه داد کسانى بنشینند با وسوسه و دروغ انسان ها را از تحصیل باز دارند. آزادى دروغ گویى نیست, آزادى شایعه پراکنى نیست. آزادى ارجاف نیست.))(19)

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1) بیانات مقام معظم رهبرى در جمع دانش آموختگان دانشگاه تربیت مدرس کیهان 14 / 6 / 77. 2) مقدمه قرارداد اجتماعى ص13. 3) همان, ص16. 4) مجموعه ورام, ص6. 5) سوره احزاب, آیه36. 6) و 7) نهج البلاغه, خطبه216. 8) مستدرک الوسائل, ج2, ص254. 9) نمونه هایى از این برخورد کریمانه را بنگرید به: شرح نهج البلاغه خوئى, ج4, ص122 و 123. 10) شرح ابن ابى الحدید, ج2, ص268 و272. 11) همان, ج2, ص272. 12) نهج البلاغه, خطبه118. 13) همان, خطبه 216. 14) همان, خطبه 34. 15) همان, نامه47. 16) و 17) نهج البلاغه, کلمات قصار, حکمت 374. 18) صحیفه نور, ج10. 19) بیانات مقام معظم رهبرى در جمع دانش آموختگان دانشگاه تربیت مدرس کیهان 14 / 6 / 77.