صحیفه سجادیه زبور آل محمد(ص)

در مقالات گذشته گفتیم از ابعاد قابل بررسى در سیره امامان(ع) بررسى دعاها, اشک ها و گریه ها و مناجات هاى امامان است. در مقاله پیشین از برخى دعاهاى معروف امامان یاد کردیم و وعده دادیم در این نوبت پیرامون صحیفه سجادیه سخنى داشته باشیم. اینک بحثى کوتاه پیرامون صحیفه سجادیه را از نظرتان مى گذرانیم:
از گنجینه هاى ارزشمند دعاهاى امامان(ع), صحیفه سجادیه است که در بردارنده برخى از دعاهاى حضرت امام زین العابدین(ع) است. صحیفه سجادیه کانونى از معارف بلند الهى در ابواب مختلف است و در یک ارزیابى واقع بینانه مى توان آن را ابزار رساى فرهنگى براى مقابله با هجوم فرهنگى دانست که خلفاى ناشایست باب آن را گشوده بودند. بى تردید اگر این حرکت ارزشمند فرهنگى در کنار گستره فرهنگى دیگر امامان نبود, این مهاجمان فرهنگى اثرى از اسلام ناب محمدى(ص) باقى نمى گذاردند. اهل دانش اذعان دارند که صحیفه سجادیه از نظر جایگاه ارزشى پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و در شمار ارزنده ترین منابع معرفتى جاى گرفته است. بزرگان علم و ادب سه نام بر صحیفه گذارده اند که گویاى جایگاه رفیع این کتاب عظیم الشإن است: 1ـ اخت القرآن (خواهر قرآن); 2 ـ انجیل اهل بیت; 3ـ زبور آل محمد(ص)(1).
نقل کرده اند که برخى از ادیبان بصره در مقام تحقیر صحیفه سجادیه گفتند که چندان کار عظیمى نیست من هم مى توانم همانند آن را املإ کنم قلم برگرفت و سرش را پایین انداخت, دیگر نتوانست سر بلند کند تا مرد.(2)
آرى همان گونه که با کتاب عظیم وحى الهى کسى را یاراى مقابله نیست و بعد از چهارده قرن تحدى قرآن(3) هنوز کسى را یاراى پاسخ گویى نبوده و نخواهد بود, کتب برگرفته از چشمه وحى نیز همین خصیصه را داشته و بشر عادى توان انشا مضامین بلند آنها را ندارد.
صحیفه سجادیه خزانه پرگوهر سلطان ملک و ملکوت, حاکم عرصه گاه ناسوت و لاهوت امیر کشور جلال و جبروت, فرمانرواى جهان صدق و عشق, مولاى عارفان روشن دل, و پیشواى عاشقان عامل, وجود مقدس حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ است. این خزانه گنج هاى حکمت دارد و هر آنچه براى رشد و کمال انسان لازم است در این منبع گنجانده شده است.
صحیفه, مدرسه اى است که معلم آن امام چهارم ـعلیه السلامـ است و این معلم است که با این کتاب جهانیان را در تمام اعصار درس مى دهد و هر کس را در حد توان و قدرتش و به اندازه تکلیف و استعدادش به مقامى که باید برسد مى رساند. ((صحیفه)) دریاى پرخروش فیض الهى است که لولو و مرجانش از شمار بیرون و اشیاى پرقیمتش از حد احصإ خارج است. ((صحیفه)) خورشید پرفروغى است که چون نهال وجود انسان در پرتو تابنده اش قرار گیرد تبدیل به شجره طیبه گردد.
((صحیفه)) آفتاب پرحرارت الهى است که از مشرق وجود حضرت زین العابدین براى تربیت درخت وجود انسان طلوع کرده, و تا عمق ابدیت از فروغ بخشى باز نخواهد ماند.
((صحیفه)) میزان سنجش سره از ناسره, حق از باطل, نور از ظلمت, درستى از نادرستى, حیات از مرگ, دنیا از آخرت و سلامت از مرض است. ((صحیفه)) چشمه فیض الهى, نجات دهنده از تباهى و رهاننده انسان از گمراهى است. ((صحیفه)) معلم حکمت, منبع معرفت, جاذب رحمت, ایجاد کننده محبت, سازنده شخصیت, به وجود آورنده کرامت و رساننده انسان به مقام با عظمت قرب و معیت است. ((صحیفه))؟ طبیب حاذق, محبوب قلب صادق, آرامش جان عاشق, عذراى دل را وامق, روشنگر مغارب و مشارق, کاشف حقایق, دواى درد نفوس ناطق, کوبنده منافق و به حقیقت چشمه فیاض حضرت خالق است. ((صحیفه)) آرام جان پاک بازان, محرک قلب تیز پروازان, نواى ناى دل نوازان قدرت نفس جوانمردان, عشق عاشقان, عرفان عارفان, پناه بى پناهان راز دل راز داران, آه دل مستمندان به وقت شامگاهان, مناجات پرشور سحرخیزان و سرمایه روح امیدواران است...))(4)
((صحیفه سجادیه)) فقط کتاب دعا نیست, بلکه کتاب, اعتقادات , اخلاق, عرفان, مبارزه با ظلم و فساد در اشکال مختلف است.

سند صحیفه سجادیه
در بررسى متونى که از امامان(ع) به ما رسیده است, باید دو محور مورد بررسى قرار گیرد: 1ـ سند; 2ـ متن.
این تنها اتقان سند نیست که گویاى صحت حدیث است, بلکه بلندى و عمق متن نیز مى تواند دلیلى روشن بر اسناد به امام معصوم باشد. بنابر محور دوم تردیدى نیست که متن بلند صحیفه از حضرت امام سجاد(ع) است و جز او کس دیگر را یاراى انشاى این مضامین بلند نیست. کتاب شناس بزرگ, مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نویسد:
((ان سند الصحیفه قطعى لایقبل الجدل و لاالشک فقد تواتر الى حد الیقین مضافا الى بلاغتها الفائقه التى لاتصدر الا عن هذا الامام العظیم...;(5) همانا سند صحیفه قطعى است و جایى براى جدل و شک در آن نیست; زیرا تواتر آن در حد یقین (به انتساب کتاب به امام سجاد(ع) است) علاوه بر این بلاغت فوق العاده این کتاب گویاى آن است که جز از آن امام معصوم صادر نشده است.))
طنطاوى در این باره گفته است که: ((فوق کلام المخلوق, دون کلام الخالق;(6) این کتاب از کلام مخلوق برتر و از کلام خالق پائین تر است.))
فقیه و فیلسوف بزرگ مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانى; مولف حاشیه ارزشمند بر کفایه و مکاسب در کتاب انوار القدسیه در مورد صحیفه مى گوید:
زبوره نور رواق العظمه
یفوق کل الزبر المعظمه
زبوره فى الحمد والتمجید
زینه عرش ربه المجید
فیه من الاخلاص والتوحید
ما لا ترى علیه من مزید(7)
زبور او (صحیفه سجادیه) نور رواق عظمت است که از کتاب هاى بلند دیگران برتر است. صحیفه او در حمد و ستایش خداوند, زینت عرش خداى بلند مرتبه است. در این کتاب آن قدر از اخلاص و توحید سخن گفته شده که بیش از آن نمى توان گفت.))
اما از جهت سند, راوى صحیفه ((متوکل بن هرون)) است که آن را از یحیى بن زید بن على بن الحسین(ع) گرفته است. او مى گوید در آستانه سفرى که یحیى به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید, او بسته اى را باز کرد, صحیفه اى بیرون آورد, بر مهر آن بوسه زد و گریست, صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید آن گاه گفت: اگر نبود که پسر عمویم, امام صادق(ع) از شهادت من خبر داده است, این صحیفه را به تو نمى دادم, ولى اکنون به تو مى دهم تا در حفظ و نگهدارى آن بکوشى. بیم دارم که این صحیفه به دست بنى امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند. متوکل بن هرون مى گوید: صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق(ع) رسیدم. صحیفه را به آن حضرت نشان دادم, حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: سوگند به خداوند این خط عمویم زید و دعاى جدم على بن الحسین(ع) است آن گاه امام صادق(ع) به پسرش اسماعیل رو کرد و فرمود آن صحیفه اى را که به تو سپرده ام بیاور. اسماعیل صحیفه اى را آورد, امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم امام باقر(ع) و املاى جدم على بن الحسین زین العابدین(ع) است. متوکل گوید از امام صادق(ع) درخواست کردم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم. امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتى میان آن دو ندیدم.))(8)
متوکل بن هرون که در سند قرار دارد, نامش متوکل بن عمیر است که نام دیگر عمیر هرون بوده است و غیر از او راویى از یحیى نیست.(9) غالب علماى رجال سخنى درباره او ندارند, ولى شیخ تقى الدین حسن بن داوود او را در زمره موثقین راویان آورده است(10) و همین براى وثاقت کافى است, زیرا سکوت, معارض با توثیق نیست. بر این اساس سند صحیفه نیز مورد اعتماد است. در مقدمه صحیفه آمده است: اهمیت دادن اهل بیت و شیعیان به صحیفه موجب شد تا آن را با اسانید بسیارى نقل کنند و اجازات فراوانى در نقل آن بدهند.
علامه فقید, شیخ آقا بزرگ تهرانى مى نویسد: سند صحیفه سجادیه در هر طبقه و عصرى سرانجام به امام باقر(ع) و زید شهید منتهى مى شود که آن دو بزرگوار از على بن الحسین(ع) نقل کرده اند. سپس مى نویسد: این صحیفه از متواترات نزد اصحاب است. (11)
محقق بزرگ, سید محمد باقر, مشهور به داماد, در شرح خویش بر صحیفه مى نویسد: اسانید شیوخ حدیث در نقل صحیفه کامله سجادیه متواتر است و از طرق مختلف آن را نقل کرده اند.(12)

شروح صحیفه
شروح فراوانى که تاکنون بر صحیفه نوشته شده است, گویاى عظمت فوق العاده این کتاب عظیم عرفانى است. برخى از این شروح بر اساس تتبع کتاب شناس بزرگ, مرحوم حاج آقا بزرگ عبارت اند از:
1ـ شرح صحیفه, اثر میرزا ابراهیم بن محمد على سبزوارى, ملقب به وثوق الحکمإ, متوفاى ;1358
2ـ شرح صحیفه, نوشته میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم, متوفاى ;1149
3ـ شرح صحیفه, شیخ تقى الدین ابراهیم بن على بن حسن بن محمد بن صالح بن اسماعیل کفعمى صاحب المصباح, متوفاى 1905 هجرى قمرى;
4ـ شرح صحیفه, مولا شریف ابوالحسن بن محمد طاهر, متوفاى 1140 هـ.ق;
5ـ شرح صحیفه, میرزا محمد باقر حسینى فارسى شیرازى;
6ـ شرح صحیفه, علامه محمد باقر مجلسى;
7ـ شرح صحیفه, محقق داماد, میر باقر حسینى استرآبادى;
8ـ شرح صحیفه, مولا بدیع هرندى;
9ـ شرح صحیفه, مولا محمد تقى مجلسى اصفهانى, متوفاى 1070 هـ.ق;
10ـ شرح صحیفه, سید جمال الدین کوکبانى, متوفاى 1339 هـ.ق;
11ـ شرح صحیفه, مولا حبیب الله بن على کاشانى;
12ـ شرح صحیفه, شیخ حسن عباس بن محمد على بلاغى نجفى, صاحب تنقیح المقال;
13ـ شرح صحیفه, میرزا حسن بن مولا عبد الرزاق لاهیجى;
14ـ شرح صحیفه, مولا تاج الدین حسن بن محمد اصفهانى;
15ـ شرح صحیفه, محقق آقا حسین خوانسارى, متوفاى 1099 هـ.ق;
16ـ شرح صحیفه, مولا حسین بن مولا حسن بن حسن جیلانى اصفهانى, متوفاى ;1129
17ـ شرح صحیفه, سید حسین بن حسن بن ابوجعفر, متوفاى 1001 هـ.ق;
18ـ شرح صحیفه, شیخ عزالدین حسین بن عبدالله حارثى عاملى, پدر شیخ بهائى, متوفاى ;948
19ـ شرح صحیفه, مولا خلیل بن قاضى قزوینى;
20 ـ شرح صحیفه, سید محمد رضا اعرجى;
21ـ شرح صحیفه, مولا رضا على طالقانى;
22ـ شرح صحیفه, مولا محمد سلیم رازى;
23ـ شرح صحیفه, مولا محمد صالح بن محمد باقر روغنى قزوینى;
24ـ شرح صحیفه, سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائى;
25ـ شرح صحیفه, مولا جمال السالکین عبدالباقى خطاط تبریزى;
26ـ شرح صحیفه, مفتى میر عباس لکنهوئى;
27ـ شرح صحیفه, مولا عبد الغفار رشتى;
28ـ شرح صحیفه, ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله ابوالقاسم;
29ـ شرح صحیفه, میرزا عبدالله افندى بن میرزا عیسى تبریزى اصفهانى, صاحب ریاض العلإ;
30ـ شرح صحیفه, مولا محمد طاهر بن حسین شیرازى, ساکن قم;
31ـ شرح صحیفه, سید صدر الدین على بن نظام الدین دشتکى شیرازى, متوفاى ;1120
32ـ شرح صحیفه, شیخ محقق نورالدین ابوالحسن على بن عبدالعالى کرکى, متوفاى ;940
33ـ شرح صحیفه, مولا مفسر ابوالحسن على بن حسن زوارى;
34ـ شرح صحیفه, شیخ على بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شهید ثانى;
35ـ شرح صحیفه, شیخ على بن شیخ ابى جعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانى;
36ـ شرح صحیفه, میرزا محمد على بن نصیر چهار دهر رشتى, متوفاى ;1334
37ـ شرح صحیفه, شیخ محمد بن حاج سلیمان حبشى بلخى;
38ـ شرح صحیفه, ملا فتح الله خطاط;
39ـ شرح صحیفه, شیخ فخر الدین بن محمد على طریحى نجفى;
40ـ شرح صحیفه, سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانى زیدى, قرن سیزدهم;
41ـ شرح صحیفه, سید محسن بن احمد شاى, متوفاى ;1215
42ـ شرح صحیفه, میرزا محمد بن محمد مشهدى مولف تفسیر کنز الدقائق;
43ـ شرح صحیفه, شیخ الاسلام بهإ المله و الدین شیخ بهائى, متوفاى ;1030
44ـ شرح صحیفه, سید نعمت الله جزائرى, متوفاى1112, این شرح به نام ((نور الانوار)) نامیده شده و نامبرده شرح دیگرى بر صحیفه دارد که غیر آن است;
45ـ شرح صحیفه, سید علیخان شیرازى, موسوم به ((ریاض السالکین)) که از بهترین شروح صحیفه است که اخیرا در هفت جلد توسط موسسه انتشارات اسلامى قم وابسته به جامعه مدرسین تجدید چاپ شده است;(13)

و اما شروح معاصران:
46 ـ شرح صحیفه, سید على نقى فیض الاسلام;
47ـ فى ضلال الصحیفه السجادیه, از نویسنده پر تإلیف مرحوم محمد جواد مغنیه;
48ـ شرح صحیفه سجادیه, از مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانى;
49 ـ فى رحاب الصحیفه السجادیه, تإلیف عباس على موسوى لبنانى;
50ـ دیار عاشقان, در هفت جلد , شرح صحیفه سجادیه حسین انصاریان;
51 ـ ترجمه و شرح صحیفه سجادیه, امامى و آشتیانى;
52ـ شرح و ترجمه صحیفه سجادیه, سید احمد فهرى;
53ـ تلخیص الریاض, در سه جلد ـ که تلخیص ((ریاض السالکین)) است ـ ; از سید ابوالفضل حسینى;
آنچه گفته آمد, شروحى است که بر مجموعه صحیفه نگاشته شده است, اما شروحى که بر برخى از دعاهاى آن; مانند شرح ((دعإ مکارم الاخلاق)) شرح ((دعإ توبه)) و... فراوان است که از ذکر نام آنها صرف نظر مى کنیم.

آثار دیگر
آثار دیگرى که درباره صحیفه انجام شده است عبارت اند از:
1ـ المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفه السجادیه, که معجم الفاظ صحیفه است, از سید على اکبر قرشى;
2ـ الدلیل الى موضوعات الصحیفه السجادیه, تإلیف شیخ محمد حسین مظفر, که معجم موضوعى صحیفه است;
3ـ قاموس الصحیفه, تإلیف سید ابوالفضل حسینى, که شرح و توضیح اجمالى برخى از لغات صحیفه سجادیه است.

صحیفه هاى دیگر
گفتنى است که صحیفه سجادیه, حاوى 54 دعاى امام سجاد(ع) است که برخى از دعاهاى آن جناب است, لذا برخى از بزرگان دامن همت به کمر زده صحیفه هاى دیگرى تدارک دیده اند که دعاهایى که در صحیفه موجود نیست, در آن گرد آورده اند. این صحیفه ها عبارت اند از:
1ـ الصحیفه السجادیه الثانیه (به لحاظ آن که صحیفه معروف اول است, این را دوم نامیده اند.) از مرحوم محمد بن حسن الحر العاملى صاحب وسائل الشیعه;
2 ـ الصحیفه السجادیه الثالثه, از مرحوم میرزا عبدالله بن عیسى بن محمد صالح التبریزى اصفهانى, معروف به افندى, صاحب ریاض العلمإ;
3 ـ الصحیفه السجادیه الرابعه, شیخ حاج میرزا حسین بن محمد تقى بن میرزا على محمد نورى;
4ـ الصحیفه السجادیه الخامسه , تإلیف سید محسن بن عبدالکریم بن على امین عاملى;
5 ـ الصحیفه السجادیه السادسه, تإلیف محمد صالح بن میرزا فضل الله المازندرانى الحائرى;
مجموعه این صحائف به ضمیمه برخى از دعاهاى دیگر امام سجاد(ع) در مجموعه اى کامل تحت عنوان ((الصحیفه السجادیه الجامعه)) توسط موسسه الامام مهدى(ع) قم منتشر شده که به حق کارى ارزشمند و شایسته تقدیر است.
بررسى مضامین بلند این صحیفه نورانى مجالى وسیع مى طلبد که به یارى خداوند در مقاله آینده که پیرامون محتواى دعاى امامان(ع) سخن خواهیم گفت, برخى از مضامین بلند این کتاب شریف را خواهیم آورد. ان شإ الله.
ادامه دارد

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) شیخ آقا بزرگ تهرانى, الذریعه, ج15, ص18. 2 ) مناقب آل ابى طالب, ج4, ص137. 3 ) اسرإ (17) آیه 88. 4 ) حسین انصاریان, دیار عاشقان, ج1, ص18 و ص19. 5 ) حیاه الامام السجاد, ج1, ص117, (به نقل از الذریعه). 6 ) امام چهارم, پاسدار انقلاب خونین کربلا, ص121. 7 ) الانوار القدسیه. 8 ) مقدمه صحیفه سجادیه. 9 ) رجال نجاشى, ص;426 الفهرست, ص;170 منتهى المقال, ج5, ص279 و معجم رجال الحدیث, ج14, ص177. 10 ) منتهى المقال, ج5, ص280. 11 ) الذریعه, ج15, ص18. 12 ) میرداماد, شرح صحیفه سجادیه, ص45. 13 ) الذریعه ج13, ص345 ـ ;395 شرح مرحوم شعرانى, ص12 ـ 14 و ترجمه و شرح صحیفه, واحد مطالعات و تحقیقات اسلامى سازمان اوقاف و امور خیریه, ص43 تا 47. و لازم به توضیح است که در کتاب ((حیاه الامام زین العابدین)) جلد2 از صفحه 386 تا صفحه 393 نام 68 شرح براى صحیفه ذکر کرده است.