گزیده کتاب شناسى توصیفى امام حسین(ع)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
پس از بعثت رسول راستیها و پیامبر پاکیها حضرت محمد مصطفى(ص) بزرگترین حادثه اى که در تاریخ اسلام و مسلمانان رخ داد قیام و شهادت امام حسین(ع) بود. اگرچه تاریخ همیشه همراه با حادثه ها بوده و از فراز امواج فاجعه ها گذشته و همگام با هنگامه هاى بزرگ و تکان دهنده پیش آمده است اما هیچ روزى را تلخ تر و تکانده تر و در عین حال گسترده تر, تابناکتر و تإثیرگذارتر از عاشورا ندیده است. با صراحت مى توان گفت که اسلام و قرآن و همه پیامبران الهى و ادیان آسمانى با قیام سید و سالار شهیدان دوباره زنده شد, از این رو, عاشورا نه یک روز از روزهاى بى شمار تاریخ که تولد دوباره تمام تاریخ بود.
در طول این سیزده قرن و پنجاه و اندى که از آن روز بزرگ مى گذرد نه تنها از درخشش آن کاسته نشده بلکه هر سحر, سبزتر از دوش و هر روز, روشن تر و پرنورتر از پیش درخشیده است و امروزه در سایه سار انقلاب اسلامى ایران فروغ بیشترى یافته و چشم به فرداهاى پرهیجانتر و درس آموزترى دارد. از همین روست که مى بینیم حادثه کربلا دانشمندان و نویسندگان را سخت مجذوب ساخته تا آن جا که بیش از بیست هزار جلد کتاب به زبانهاى گوناگون و با تیراژهاى وسیع درباره آن نوشته شده است. پیشترها یکى از پژوهشگران نوشته بود:
((به تحقیق تا سال 1345 مسلمانان و غیرمسلمانان, ده هزار نوشته درباره امام حسین(ع) و قیام او نگاشته اند و این ده هزار, غیر از شعرها و غیر از پاره پاره گفته هاى دیگر کتب و غیر از بى شمار سخنى است که در میان مردم رفته است.))(1)
از این رو, بجاست که در آستانه ماه محرم به خاطر آشنایى خوانندگان با آثارى که نویسندگان مختلف در این باره نوشته اند, گزیده اى از آنها را در پنج بخش به ترتیب زیر معرفى کنیم:
الف ) کتابهاى مرجع و منابع اولیه; ب)مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسین(ع); ج) کتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى; د) کتابهاى ادبى و خواندنى; هـ)مجله ها و ویژه نامه ها.
گفتنى است که ترتیب کار, همان ترتیب و تنظیمى است که کتاب شناسان بزرگ اسلامى مثل شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه و دیگران رعایت مى کردند, به این ترتیب که اول اسم کتاب, بعد نام نویسنده, سپس مشخصات دیگر را خواهیم آورد, تا راه چنان رویم که رهروان رفتند.
بخش اول
کتابهاى مرجع و منابع اولیه
1 ـ کامل الزیارات, ابوالقاسم جعفر بن محمد قمى (متوفاى 368 یا 369 ق) معروف به ابن قولویه.
وثاقت و صداقت نویسنده بزرگ آن, قولى است که جملگى برآنند و توصیف آن, در این مختصر نمى گنجد اما کتاب ((کامل الزیارات)) که در منابع قدیم گاهى هم با نام ((جامع الزیارات)) یا ((الزیارات)) نامیده شده است, از کتابهاى پراهمیت شیعه و از اصول مورد اعتماد در حدیث مى باشد. بسیارى از بزرگان شیعه را اعتقاد بر این است که کتاب کامل الزیارات بسیار با اعتبار و همه راویانى که در آن از آنها روایت شده است مورد وثوقند.(2)
این کتاب بارها با مقدمه و تحقیق دانشمندان بزرگى مثل علامه امینى و علامه ادیب اردوبادى چاپ و منتشر شده است و گویا قسمتى از آن هم همراه با مقدمه اى از علامه امینى, به فارسى هم ترجمه شده است و شنیده مى شود که آیه الله سید موسى شبیرى زنجانى آن را تحقیق کرده و قرار است موسسه آل البیت در قم آن را منتشر کند.
2 ـ اللهوف فى قتلى الطفوف, رضى الدین على بن طاووس (متوفاى 664ق), بیروت, صیدا, 1329ق)
این کتاب گرانسنگ گرچه از حجمى اندک برخوردار است اعتبار بسیارى دارد. نویسنده موثق و صدوق آن که از علماى ربانى و کرامتمدار شیعى است تنها آن بخش از روایتها را آورده است که در پیش او داراى ارزش و اعتبار بوده است و همین است که کتاب را کم حجم ساخته است. کتاب لهوف از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و نویسندگان زیادى آن را ترجمه کرده اند که از آن میان به ترجمه هاى زیر مى توان اشاره کرد:
الف: آهى سوزان بر مزار شهیدان, سید احمد فهرى, تهران.
ب: ترجمه اللهوف, محمد طاهر دزفولى, تهران, 1321 ق.
ج: زندگانى اباعبدالله الحسین(ع) محمد صحفى, قم, 256صفحه, جیبى.
د: فیض الدموع, محمد ابراهیم نواب تهرانى (معروف به بدایع نگار), تهران, 1286ق.
هـ: لجه الالم و حجه الامم, میرزا رضا قلى خان تاریخ نویس, تهران, 1311.
3 ـ مقتل الحسین(ع), لوط بن یحیى ازدى غامدى (متوفاى 157ق) معروف به ((ابومخنف)), تحقیق حاج میرزا حسن غفارى, قم, انتشارات کتابخانه مرعشى نجفى, 1398ق.
این کتاب به تازگى هم توسط انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم چاپ و منتشر شده است. لازم به یادآورى است که اصل کتاب مقتل ابومخنف از بین رفته و به دست ما نرسیده است و این مقتلى که به نام ابومخنف چاپ شده است از لابه لاى کتابهاى دست دوم و سوم گردآورى شده است و اعتبار چندانى ندارد.
مرحوم محدث نورى, آخرین گردآورنده مجموعه روایى شیعى (مستدرک الوسائل) و از کتاب شناسان متبحر و معتبر در حوزه تشیع, دراین باره مى نویسد: ((ابومخنف لوط بن یحیى, از بزرگان محدثین و معتمد ارباب سیره و تاریخ است. مقتل او در نهایت اعتبار است... ولى افسوس که اصل مقتل بى عیب او در دسترس نیست و مقتل موجود را که به او نسبت مى دهند, مشتمل است بر بعضى مطالب نادرست و مخالف با اصول مذهب که آن را دشمنان دانا و دوستان نادان به جهت پاره اى از اغراض سوء در آن داخل کرده اند و از این جهت از اعتبار و اعتماد افتاده است و بر منفردات آن هیچ اطمینانى نیست... .))(3)
4 ـ ترجمه الامام الحسین(ع) و مقتله, من القسم غیر المطبوع من کتاب ((الطبقات الکبیر)) لابن سعد, تحقیق: علامه سید عبدالعزیز طباطبایى یزدى(ره), چاپ اول, قم, موسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیإ التراث, محرم1415.
محمدبن سعد بن منیع بصرى(168ـ 230ق) خود و کتابش ((طبقات الکبیر)) مشهورتر از آن است که نیاز به تفصیل و توصیف داشته باشد.
استاد طباطبایى یزدى این کتاب را از روى نسخه عتیق و قدیمى آن که تا حال چاپ نشده بود تحقیق کرده اند استاد که در عصر ما از بزرگترین کتاب شناسان, شمرده مى شد این نسخه را در ضمن سفرى که در سال 1397 ق به ترکیه داشته اند در یکى از کتابخانه هاى آن به دست آورده و پس از استنساخ و تحقیق آن را به چاپ سپرده اند.
5 ـ ترجمه الامام الحسین(ع) من تاریخ مدینه دمشق, ابوالقاسم على بن حسن شافعى معروف به ((ابن عساکر)), متوفاى 571ق, تحقیق محمد باقر محمودى, قم, مجمع احیإ الثقافه الاسلامیه, 1414ق, 704 صفحه, وزیرى.
قسمتى را که ابن عساکر در تاریخ مفصل شهر دمشق, مخصوص زندگانى امام حسین(ع) ساخته بود در این کتاب به صورت جداگانه و مستقل چاپ شده است. احادیث بسیارى راجع به امام حسین(ع), تاریخ تولد آن حضرت, علت نامگذارى او, کنیه, شباهت به پیامبر, فضایل و مناقب بى شمار حضرتش, نزول آیه تطهیر درباره اهل بیت, محبت به او, زندگانى و سیرت عملى آن امام با مردم و مساکین و خلفاى زمانش, پیشگوییهاى شهادت آن حضرت از زبان پیامبر و امیرالمومنین, تاریخ عاشورا و... از مطالب این کتاب است.
6 ـ قیام امام حسین[(ع]( (برگزیده از کتاب الفتوح), ابومحمد احمد بن على کوفى (متوفاى حدود 214 ق) معروف به ((ابن اعثم)), ترجمه به فارسى از: محمد بن احمد مستوفى هروى در حدود سال 596ق, تصحیح و تحقیق از: غلامرضا طباطبایى مجد, چاپ اول, تهران, شرکت انتشارات علمى و فرهنگى, 1373ش, 109صفحه, وزیرى.
این کتاب, حماسه جاوید عاشورا را از اول آن (بیعت خواستن یزید از امام حسین(ع)) تا نهایت آن (وقایع بعد از شهادت) در یازده فصل ترسیم کرده و به روایت آن پرداخته است. از آن جا که مولف خود گرایشهاى شیعى داشته است تنها به روایتهاى اهل سنت قناعت نکرده است و همین است که به این کتاب اعتبار بیشترى بخشیده است و به عبارت دیگر مى توان گفت ابن اعثم از ابن عساکر و ابن سعد منصفانه تر و عادلانه تر نوشته است.
7 ـ الحسین والسنه, اختیار و تنظیم السید عبدالعزیز الطباطبائى, چاپ اول, تهران, کتابخانه مدرسه چهل ستون, مسجد جامع, 1356ش, 148 صفحه, وزیرى.
این مجموعه گرانبار توسط کتاب شناس بزرگ معاصر, مرحوم استاد علامه سید عبدالعزیز طباطبایى یزدى از سه کتاب مرجع و معتبر در نزد اهل تسنن و از منابع اولیه در تاریخ اسلام, انتخاب و تنظیم شده است و آن سه کتاب عبارتند از:
الف: کتاب الفضائل, نوشته ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانى وائلى(164 ـ 241ق) یکى از امامان چهارگانه اهل سنت و معروف به ((امام احمد بن حنبل)).
ب: انساب الاشراف, احمد بن یحیى بن جابر بلاذرى (متوفاى 279ق), نویسنده فتوح البلدان.
ج: المعجم الکبیر, ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب لخمى طبرانى(م360ق) معروف به حافظ طبرانى.
امتیاز مهمى که این مجموعه دارد این است که احادیث و روایتهاى آن از راویان و محدثان قرن اول نقل شده است.
8 ـ شرح الاخبار فى من قتل مع الحسین من اهل بیته, نعمان بن محمد بن منضور (م365ق) معروف به قاضى نعمان, تحقیق سید محمد حسینى جلالى, چاپ اول, قم1404 ق, 147 صفحه, وزیرى.
این کتاب جزء سیزدهم از اجزإ شانزده گانه کتاب ((شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار)) است که ویژه آن دسته از یاران امام حسین(ع) است که از خاندان نبوت بوده و با آن حضرت در کربلا شهید شدند و گاهگاهى هم از دیگر بزرگان هاشمى چون جعفر طیار و حمزه بن عبدالمطلب نام برده و حدیث حیات و شهادت آنها را روایت کرده است.
9 ـ فضل زیاره الحسین(ع), محمد بن على بن الحسن العلوى الشجرى (367 ـ 445ق), تحقیق سید احمد حسینى, چاپ اول, قم, کتابخانه آیه الله مرعشى, 1403ق, 122صفحه, وزیرى.
این کتاب حاوى نود حدیث در فضیلت زیارت و تربت امام حسین(ع) و در ثواب گریه کردن بر آن حضرت است که بیشتر از پیامبر و امامان معصوم با ذکر سند نقل شده است.
10 ـ مقتل الحسین(ع), ضیإ الدین احمد بن محمد مکى حنفى (حدود سال 484 ـ 568ق) مشهور به ((اخطب خوارزم)), و ((خطیب خوارزمى)), اشراف و تحقیق علامه محمد سماوى, چاپ اول, نجف اشرف, مطبعه الزهرإ, 1367ق, در دو جلد. و چاپ افست از روى همان چاپ نجف, مکتبه المفید, قم, 1399ق, در یک جلد. یکى از دانشوران معاصر در مورد این کتاب مى نویسد:
((خوارزمى در بیشتر نقل ها, سلسله راویان خبر را نام مى برد و در برخى موارد از ابومخنف و به ویژه تاریخ ابن اعثم کوفى[ الفتوح] یاد مى کند. به هر حال, مقتل خوارزمى مورد اعتماد و وثوق بسیارى از دانشمندان عامه و خاصه بوده است.))(4)
11 ـ دررالسمط فى معالى خبر السبط, قاضى ابوعبدالله, ابن الابار محمد بن عبدالله قضاعى بلنسى (595 ـ 658), تحقیق عبدالسلام الهراس و سعید احمد اعراب, چاپ تطوان, 1972م.
این کتاب منشات قاضى قضاعى است که در مقتل امام حسین(ع) انشإ کرده است.
12 ـ مثیرالاحزان و منیر سبل الاشجان, نجم الدین جعفر حلى(م645ق) معروف به ((ابن نما)), چاپ ایران, 1318ق به ضمیمه اثر دیگر ابن نماى حلى ((قره العین فى اخذ ثار الحسین(ع))) به صورت چاپ سنگى.
این کتابها بارها در ایران و عراق به صورت مستقل چاپ شده و همراه با جلد دهم بحار (چاپ قدیم) هم به طبع رسیده است و توسط مظاهر حسین نوگانوى و شریف جواد و.. . به فارسى ترجمه و چاپ شده است.
13 ـ سیرتنا و سنتنا سیره نبینا(ص) محاضره الشیخ الامینى, چاپ اول تهران, موسسه الصادق(ع), چاپ دوم, بیروت, 1412ق, 182 صفحه, وزیرى.
در این کتاب علامه عبدالحسین امینى تبریزى(صاحب الغدیر) عزادارى بر امام حسین(ع) و سجده بر تربت کربلا را با استناد به احادیث و کتابهاى معتبر و مرجع اهل سنت, مورد بحث قرار داده و به خوبى از عهده این کار برآمده است. متن و ترجمه آن به فارسى بارها چاپ و منتشر شده است. گفتنى است که شاگرد و یار و یاور نزدیک علامه امینى, مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبایى, کتابى را با نام ((إنباالسمإ برزیه کربلا)), در استدراک کتاب ((سیرتنا و ستنا)) نوشته اند که تا حال منتشر نشده است.
14 ـ احقاق الحق ((الملحقات)) ج11, سید شهاب الدین مرعشى نجفى, قم, کتابخانه مرعشى نجفى, در این جلد از ملحقات احقاق الحق, احادیث و روایتهایى که توسط اهل تسنن درباره امام حسین(ع) روایت شده است, گردآورى و با ذکر اسناد و مدارک نقل شده است.
بخش دوم
مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسین(ع)
1 ـ بلاغه الحسین(ع), سید مصطفى آل اعتماد, ترجمه به فارسى از: على کاظمى, چاپ دوم, قم, موسسه مطبوعاتى اسماعیلیان, محرم1406ق, 345صفحه, رقعى.
این کتاب به سبک و ترتیب نهج البلاغه بوده و در سه بخش شامل خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امام حسین(ع) است.
2 ـ خطب الامام الحسین على طریق الشهاده, لبیب بیضون, دمشق, 1974م.
این مجموعه تنها شامل خطبه هایى است که امام شهیدان(ع) در راه کربلا و در قیام عاشورا, ایراد فرموده اند.
3 ـ راه رستگارى یا سخنان حسین(ع), ابوالقاسم حالت, تهران, 1350ش.
4 ـ سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا کربلا محمد صادق نجمى, قم, 1364ش.
این مجموعه تنها شامل سخنان امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا است.
5 ـ سخنان حسین, مهدى سهیلى, تهران, 1346ش.
6 ـ سخنان سیدالشهدإ, جواد فاضل, تهران.
در این کتاب, ترجمه سخنان امام حسین(ع) با نثرى شیوا و قلمى فاخر, آورده شده است.
7 ـ شعله هاى آتش یا پاره اى از سخنان امام حسین(ع), شمس گیلانى, تهران.
8 ـ الصحیفه الحسینیه, محمد حسین شهرستانى, تهران, 1306ق.
شامل بخشى از دعاهاى روایت شده از امام حسین(ع) است.
9 ـ صحیفه الحسین(ع), جواد قیومى, چاپ اول, قم, انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین, 1374ش.
10 ـ کلمات امام حسین(ع), على کاظمى, قم, 1355ش.
11 ـ موسوعه کلمات الامام الحسین(ع), گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم, قم, وابسته به سازمان تبلیغات اسلامى, دارالمعروف (نشر معروف), چاپ اول, قم, شعبان1415, 878صفحه, وزیرى مقدمه.
این کتاب جامع ترین مجموعه اى است که تاکنون از سخنان امام حسین(ع) گردآورى شده و به چاپ رسیده است و از همان روز انتشار مورد توجه پژوهشگران و دانشمندان بوده و در عرض یک سال سه بار تجدید چاپ شده است. موسوعه کلمات الامام الحسین, حاوى996 حدیث و 149 قطعه شعر منقول از سیدالشهدا(ع) است. این مجموعه گرانبار در دو جزء و در یک مجلد گردآورى شده است, جزء اول سخنان و اشعارى را در بر مى گیرد که به ترتیب تاریخ صدور در چهار فصل, فصل بندى شده است:
فصل اول: سخنان امام حسین(ع) در زمان پیامبر(ص).
فصل دوم: سخنان آن حضرت در عصر امام على(ع).
فصل سوم: سخنان و اشعار حضرتش در روزگار امام حسن(ع).
فصل چهارم: سخنان و اشعار ایشان در دوران امامت خویش تا زمان شهادت.
و اما در بخش دوم, سخنان و اشعار آن حضرت بر حسب موضوع گردآورى شده و شامل سخنانى مى شود که زمان صدور آنها معلوم نیست و این قسمت در پنج فصل, فصل بندى گشته است:
اصول عقاید, احکام فقهى و عملى (از طهارت تا دیات), اخلاق و آداب معاشرت, دعاهاى منقول از آن حضرت و شعرها, که بر اساس الفباى قافیه ها ترتیب یافته است.
گفتنى است که معجم الفاظ و فهرستهاى راهنما و ترجمه فارسى این دائره المعارف, هر کدام جداگانه در دست تهیه است که ان شإالله به زودى چاپ خواهد شد.
12 ـ نهج الشهاده, ترجمه و نگارش از احمد فرزانه و تنقیح و اسناد از مرتضى رضوى, چاپ اول, قم, موسسه نشر فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام), محرم 1403ق, 504 صفحه, وزیرى.
این مجموعه هم به سبک و سیاق نهج البلاغه نوشته شده و شامل خطبه ها, نامه ها, دعاها و کلمات قصار امام حسین(ع) است.
بخش سوم
کتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى
1 ـ لولو و مرجان در شرط اول و دوم روضه خوان, حاج میرزا حسین نورى طبرسى(1254 ـ 1320ق) معروف به محدث نورى, انتشارات نور, بى تا, بى جا.
این کتاب در میان 35 اثر مرحوم محدث نورى, برجستگى ویژه اى دارد و مولف آن را در واپسین لحظات عمرش (1319ق) تإلیف کرده است. چهره زیبایى که این کتاب از نویسنده بیدارش ترسیم مى کند بسیار باغیرت و شجاعت است. در این ((گوهر تابان)) محدث نورى شیرمردى در بیشه اندیشه هاست که از سر غیرت مى خروشد و گاهى هم از سردرد و به روا, سخت برمىآشوبد. وى سوار بر تندر تحقیق, چنان با رشادت و صلابت مى تازد که گویى هیچ واهمه اى از روبهان ریاکار به دل راه نمى دهد. حاضر است بمیرد اما نبیند که به نام عاشورا, عاشوراکشى مى شود. متفکر شهید استاد مرتضى مطهرى در تجلیل از این کتاب مى گوید:
((با این که کتاب کوچکى است ولى فوق العاده خوب است... شاید نظیر این کتاب در دنیا وجود نداشته باشد, عجیب این مرد تبحر از خود نشان داده است. این مرد بزرگ در همین کتاب نمونه هایى از دروغهایى که معمول است و به حادثه کربلا نسبت مى دهند را ذکر مى کند, آنچه که من مى گویم غالبا یا همه آن, همانهایى است که مرحوم حاجى نورى هم از آنها ناله کرده است. حتى این مرد بزرگ صریحا مى گوید: امروز باید عزاى حسین را گرفت اما براى حسین در عصر ما یک عزاى جدیدى است که در گذشته نبوده است و آن این همه دروغهایى است که درباره حادثه کربلا گفته مى شود و هیچ کس جلو این دروغها را نمى گیرد...))(5)
این کتاب پرمایه به زبان فارسى است و بارها تجدید چاپ شده است, متإسفانه همه چاپهایى را که نگارنده دیدم پر از اغلاط چاپى است که به هیچ وجه برازنده چنین اثر اصلاحى و انتقادى نیست.
2 ـ التنزیه لاعمال الشیعه, سید محسن امین عاملى (1284 ـ 1371ق).
مرحوم علامه امین عاملى در این کتاب با استدلال و برهان ثابت مى کند که قمه زنى و برخى دیگر از خرافات رایج در عزادارى امام حسین(ع) نه تنها ثوابى ندارد بلکه از نظر شرع حرام و از کارهاى شیطان پسند است. در روزهاى نخست, آن گاه که سید امین به انتشار این کتاب اقدام کرد از طرف قشریون و متحجران دیرباور به سختى مورد حمله هاى ناجوانمردانه قرار گرفت ولى از آن جا که حق با او بود بالاخره پیروز و سربلند شد. تا آن جا که پس از اندک زمانى, آیه الله اصفهانى به راحتى توانست فتوا به طرفدارى از امین عاملى و کتاب بیدارىبخش او صادر کند و با صراحت بگوید:
((ان استعمال السیوف والسلاسل والطبول والابواق و مایجرى الیوم فى مواکب العزإ بیوم عاشورإ انما هو محرم و هو غیر شرعى)).(6)
این رساله توسط برخى از نویسندگان به فارسى هم ترجمه شده است و جالب این که نخستین اثر قلمى جلال آل احمد نویسنده پرآوازه ایرانى هم ترجمه همین رساله بود که با نام ((عزاداریهاى نامشروع)) انتشار یافت.
3 ـ اقناع اللائم على اقامه الماتم, سید محسن امین عاملى, بیروت, 1343ق.
این کتاب نخست در ذیل جلد چهارم کتاب ((المجالس السنیه)) چاپ شد و سپس بارها جداگانه انتشار یافت.
4 ـ لواعج الاشجان, سید محسن امین عاملى, چاپ اول, بیروت مطبعه العرفان.
در مورد زندگانى امام حسین(ع) که همه دوران عمر آن حضرت را از ولادت تا شهادت در بر مى گیرد.
5 ـ المجالس السنیه, سید محسن امین عاملى(متوفاى1371ق)
این اثر در پنج جلد است که تنها جلد اول آن در مورد حماسه عاشوراست و بارها به زیور طبع آراسته شده است.
6 ـ الدر النضید فى مراثى السبط الشهید, سید محسن امین عاملى, دمشق, مطبعه الاتقان, 1365ق, 360صفحه وزیرى. افست, قم, منشورات مکتبه الداورى, بى تا.
این پنج کتاب از سلسله کتابهاى اصلاحى در مورد حماسه عاشورا و عزادارى امام حسین(ع) است که توسط مصلح دردآشنا علامه امین عاملى نوشته شده است که هر یک در موضوع خود حائز اهمیت بسیار و مورد اعتماد بزرگان و دانشمندان است.
7 ـ تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدإ(ع), شهید سید محمد على قاضى طباطبایى, بنیاد علمى و فرهنگى شهید آیه الله قاضى طباطبایى, 984صفحه, وزیرى.
این اثر پربار در رد مطلبى که براى نخستین بار محدث نورى آن را در کتاب خودش ((لولو و مرجان)) به صورت مستدل و محکم, مطرح کرده بود, نوشته شده است و نویسنده بزرگوار این کتاب مى خواهد با رد دیدگاه محدث نورى, اثبات کند که ورود اسیران اهل بیت ـ پس از رهایى از دست یزید و خرابه شام ـ به کربلا در اولین اربعین (20 صفر سال 61ق) بوده است. این کتاب گرچه در موضوع اصلى و محورى خود, راه به جایى نبرده و شکست خورده است, اما(7) در حواشى آن تحقیقات تازه و دیدگاههاى ابتکارى را به دست مى دهد; مثل آن جا که مى نویسد: فتوا دادن شریح قاضى به قتل امام حسین(ع) در هیچ منبع معتبر یا حتى غیر معتبرى که بیش از پنجاه سال پیش نوشته شده باشد, نیآمده است, و ما هرچه تفحص کردیم سندى بر این مطلب نیافتیم.(8)
8 ـ حماسه حسینى, استاد شهید مرتضى مطهرى, انتشارات صدرا, سه جلد.
جلد اول و دوم حماسه حسینى متن سخنرانیهاى شهید مطهرى است که از نوار پیاده شده و جلد سوم بیشتر یادداشتهاى ایشان در مورد حماسه عاشوراست که پس از شهادتش به این صورت چاپ شده است. این کتاب در موضوع خود بى نظیر و راه گشاست. شاخصه مهمى که در هر سه جلد دیده مى شود مبارزه با تحریفات و ستیز با غلطاندازیهایى است که در باره حماسه عاشورا بافته شده است.
این کتاب از همان روزهاى نخست انتشارش مورد استقبال عالمان آگاه و جوانان بیدار واقع شده و دهها بار تجدید چاپ و به برخى از زبانهاى زنده دنیا ترجه شده و انتشار یافته است.
9 ـ حسین بن على را بهتر بشناسیم محمد یزدى, قم, آموزش و پرورش, 222 صفحه, رقعى.
در این اثر هم علاوه بر شناخت امام حسین(ع), مطالب جالبى نیز در خصوص عزاداریها و هیئتهاى حسینى و راه اصلاح و هرچه بهتر کردن آن, مطرح شده است که مى تواند مصلحان را به کار آید.
10 ـ پس از پنجاه سال, پژوهشى تازه پیرامون قیام حسین(ع), سید جعفر شهیدى, تهران, انتشارات امیرکبیر, 1358ش, 219 صفحه, رقعى.
این اثر ماندگار جاى خود را در میان قشر آگاه جامعه به خوبى باز کرده و مورد استقبال واقع شده است. کتاب که قیام عاشورا را از نظر تاریخى, ریشه یابى کرده و به صورت تحلیلى و استدلالى آن را پى گرفته است بارها و بیشتر با نام ((قیام حسین(ع))) تجدید چاپ شده است.
ناگفته نماند که کتاب پربار دیگرى هم از این نویسنده پرتلاش و اندیشمند به نام ((زندگانى على بن الحسین(ع))) انتشار یافته است که مى تواند به نوعى متمم و مکمل کتاب قیام حسین(ع) به حساب آید.
11 ـ بررسى تاریخ عاشورا, سخنرانیهاى دانشمند محترم مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتى, با مقدمه على اکبر غفارى, چاپ دوم, تهران, کتابخانه صدوق, 1347ش, 268صفحه, وزیرى.
این کتاب حاوى17 سخنرانى مستند و مستدلى است که مرحوم آیتى در خصوص تاریخ عاشورا ایراد کرده اند که آکنده از تحقیقات تازه است.
12 ـ گفتار عاشورا, جمعى از دانشمندان, تهران, 1346ش.
این کتاب تاریخى و تحلیلى شامل چند گفتار از: شهید مطهرى, شهید بهشتى, مرحوم طالقانى و ابراهیم آیتى است.
13 ـ درسى که حسین بن على به انسانها آموخت, شهید عبدالکریم هاشمى نژاد, تهران, 1347ش.
این اثر آموزنده و راه گشا نیز از آن دسته آثارى است که در موضوع خود موفق و بسیار سودمند است.
14 ـ قیام جاودانه, محمد رضا حکیمى, چاپ اول, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1373ش, 231 صفحه, رقعى.
این اثر جاودانه توسط یکى از مصلحان معاصر و دردآشنا و با قلمى بس ارجمند و باصلابت نوشته شده است. نویسنده که خود از دیرباز توجه خاصى را نسبت به عاشورا و مراسم حسینى داشته است و از محققان و پژوهشگران مبارز و زمان شناس شمرده مى شود در این اثرش نیز همچون آثار پربار دیگرش از دیدگاه اصلاحى و انتقادى به عاشورا و عاشوراهاى حسینى نگاه کرده است. قیام جاودانه تازه ترین و آخرین کتابى است که تا حال از سلسله کتابهاى اصلاحى, انتشار یافته است.
بخش چهارم
کتابهاى ادبى
کتابهاى بسیارى را در این بخش مى توان گنجاند که ما تنها به چهارده کتاب اکتفا مى کنیم باشد که اهل ذوق را به کار آید:
1 ـ آن جا که حق پیروز است, پرویز خرسند, چاپ هشتم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 179 صفحه, رقعى.
2 ـ ابوالشهدإ الحسین بن على, عباس محمود عقاد, چاپ اول, قم, انتشارات شریف رضى, 1372ش, 208صفحه, وزیرى.
این کتاب قبلا توسط آقاى معزى دزفولى و با نام ((پیشواى شهیدان)) به فارسى ترجمه و در تهران انتشار یافت.
3 ـ الفباى فکرى امام حسین(ع), محمد رضا صالحى کرمانى, چاپ دوم, تهران, کانون انتشار, 1351ش, 351 صفحه, رقعى.
4 ـ الامام الحسین فى حله البرفیر, سلیمان کتانى, چاپ اول, قم, دارالکتاب الاسلامى, 1410ق, 176صفحه, وزیرى.
این اثر توسط ادیب و نویسنده پرآوازه سلیمان کتانى, از نویسندگان مسیحى لبنان نوشته شده است و جایزه اول را در مسابقه اى که با شرکت جمعى از نویسندگان تشکیل یافته بود به دست آورد. این کتاب نویسنده اهل ذوق و حالى را مى طلبد که در هر دو زبان عربى و فارسى دستى در قلم داشته باشد تا این اثر وزین و پربها را به فارسى ترجمه کند.
5 ـ امام عظیم حسین بن على(ع), میرزا خلیل کمره اى, چاپ اول, تهران, انتشارات کتابفروشى اسلامیه, 1357ش.
این اثر که در هفت جلد و با قطع وزیرى انتشار یافته است با نامهاى دیگرى چون ((عنصر شجاعت)), ((هفتاد و دو تن و یک تن)) و ((معجزه تاریخ)) هم از آن یاد مى شود.
6 ـ برترین هدف در برترین نهاد (پرتوى از زندگانى امام حسین(ع)), عبدالله علایلى, مترجم: سید محمد مهدى جعفرى, چاپ اول, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, زمستان 1371ش, 172صفحه, وزیرى.
این اثر ترجمه کتاب ((سموالمعنى فى سمو الذات او اشعه من حیاه الحسین(ع))), نوشته علامه عبدالله علایلى لبنانى, از نویسندگان نامدار اهل سنت است.
شیخ عبدالله علایلى, سلسله کتابهایى را با عنوان کلى ((تاریخ الامام الحسین)) و در سه جلد به نامهاى زیر چاپ کرد:
1 ـ سموالمعنى فى سموالذات او اشعه من حیاه الحسین(ع);
2 ـ تاریخ الحسین(ع);
3 ـ ایام الحسین(ع).
این کتابها ابتدا جداگانه و هر کدام در جلدى چاپ و سپس همگى با هم با همان عنوان ((تاریخ الامام الحسین)) بارها انتشار یافت. و کتاب مورد بحث ترجمه اى از جلد اول آن است. در این جا سخن جالبى را از فیلسوف و فقیه و اصولى بزرگ معاصر آیه الله شیخ محمد حسین غروى اصفهانى نقل مى کنند که ذکرش مناسب مقام است, استاد سید عزالدین زنجانى از پسر مرحوم محقق غروى اصفهانى نقل مى کند که او گفت: ((... پدرم بعد از مطالعه این کتاب, فرمود که راجع به حضرت سیدالشهدا, یا این طور بنویسید و یا هیچ ننویسید.))(9)
7 ـ برزیگران دشت خون, پرویز خرسند, چاپ دهم, تهران, موسسه اطلاعات, 1371ش, 97صفحه, رقعى, با مقدمه اى از محمد تقى شریعتى مزینانى.
8 ـ بررسى کوتاهى از زندگانى رهبر آزادگان حسین(ع), محمود حکیمى, قم, انتشارات نسل جوان, 103 صفحه, جیبى.
9 ـ پیشواى شهیدان, آیه الله سید رضا صدر, چاپ دوم, قم, انتشارات 22 بهمن, بى تا, 436صفحه, رقعى.
10 ـ خون خدا, گزارشى از عاشوراى سال 61 هجرى, جواد محدثى, چاپ پنجم, قم, دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, 1372ش, 112صفحه, رقعى.
11 ـ حسین(ع) آن که هرگز تسلیم نشد, محمد رشاد, چاپ دوم, تهران, نشر اندیشه, 1355ش, 260صفحه, رقعى.
12 ـ مرثیه اى که ناسروده ماند, پرویز خرسند, چاپ نهم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 151صفحه, رقعى.
13 ـ نهضه الحسین, علامه سید هبه الدین بغدادى[ شهرستانى] ناشر: محمدعلى انصارى, قم, چاپخانه مهر, 1345هـ, به ضمیمه دوازده بند ملک الشعراى صبورى خراسانى, پدر بهار, 120 16 صفحه, وزیرى.
14 ـ یک شب و روز عاشورا, حاج میرزا خلیل کمره اى, چاپ دوم, تهران, موسسه انتشارات امیرکبیر, 1362ش, 226 صفحه, وزیرى.
بخش پنجم
مجله ها و ویژه نامه ها
1 ـ رساله الحسین(ع), فصلنامه و ویژه نامه حسینى, مرکز دراسات نهضه الامام الحسین(ع), سال اول, شماره اول, 1411ق, 221 10 صفحه, وزیرى, ایران, قم.
2 ـ رساله الحسین(ع), سال اول, شماره دوم, محرم, صفر, ربیع الاول 1412 هـ, 231صفحه, وزیرى.
با وجود این که این فصلنامه تنها نشریه اى بود که اهتمام به شوون حسینى را ویژه خود ساخته بود, بیش از دو شماره تداوم نیافت و مشکلات مادى سردبیر محترم آن آقاى محمد على عابدین را مجبور به ترک آن ساخت!
3 ـ الموسم, فصلنامه, شماره 13 و 12, (سال 1412 ق ـ 1992م) چاپ هلند و بیروت, به سردبیرى محمد سعید طریحى, در حدود 500 صفحه وزیرى, به زبان عربى.
4 ـ درسهایى از مکتب اسلام, (ماهنامه), سال22, شماره8, آبان 1361 ـ محرم 1403, قم, 74صفحه, وزیرى.
5 ـ اهل البیت, (فصلنامه) سال اول, شماره سوم, محرم 1415, لبنان, بیروت, 194صفحه, وزیرى, به زبان عربى و به سردبیرى محمد على کاظم.
6 ـ حوزه, ویژه نامه تبلیغ, سال7, شماره3, شماره پیاپى39, (مرداد و شهریور 1369), 205 صفحه, خشتى, از انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, قم.
پاورقی ها:پاورقیها: 1 ) مجله وقف, میراث جاویدان, سال دوم, شماره اول, ص113, شماره پیاپى 5. 2 ) مقدمه کامل الزیارات, ص;4 معجم رجال الحدیث, ج1, ص;50 کلیات فى علم الرجال, ص299. 3 )محدث نورى, لولو و مرجان, کانون انتشارات عابدى, ص;156 آینه پژوهش, سال اول, شماره دوم, ص35, مقاله ((ابومخنف و سرگذشت مقتل وى)). 4 ) کیهان فرهنگى, سال11, شماره4, ص32. 5 ) حماسه حسینى, ج1, ص13,14 و 43 و91, قم, انتشارات صدرا. شهید مطهرى در جاى جاى کتاب سه جلدى حماسه حسینى به مناسبتهاى مختلفى از این اثر عظیم و نویسنده شجاع و دردمندش به بزرگى نام مى برد که سخن بالا نمونه اى از آنهاست. 6 ) دائره المعارف تشیع, مدخل امین عاملى, چاپ اول, ج2, ص531. 7 ) لولو و مرجان, ص149 ـ ;162 استاد مطهرى, حماسه حسینى; زندگانى على بن الحسین(ع), سید جعفر شهیدى, چاپ دوم, 1366ش, ص144. 8 ) تحقیق درباره روز اربعین سیدالشهدإ, چاپ تبریز, ص;52 ماهیت قیام مختار, ابوفاضل رضوى اردکانى, چاپ دوم, قم, دفتر تبلیغات اسلامى, 1373ش, ص394. 9 ) مجله حوزه, شماره23, آذر و دى 1366, ص52.
در طول این سیزده قرن و پنجاه و اندى که از آن روز بزرگ مى گذرد نه تنها از درخشش آن کاسته نشده بلکه هر سحر, سبزتر از دوش و هر روز, روشن تر و پرنورتر از پیش درخشیده است و امروزه در سایه سار انقلاب اسلامى ایران فروغ بیشترى یافته و چشم به فرداهاى پرهیجانتر و درس آموزترى دارد. از همین روست که مى بینیم حادثه کربلا دانشمندان و نویسندگان را سخت مجذوب ساخته تا آن جا که بیش از بیست هزار جلد کتاب به زبانهاى گوناگون و با تیراژهاى وسیع درباره آن نوشته شده است. پیشترها یکى از پژوهشگران نوشته بود:
((به تحقیق تا سال 1345 مسلمانان و غیرمسلمانان, ده هزار نوشته درباره امام حسین(ع) و قیام او نگاشته اند و این ده هزار, غیر از شعرها و غیر از پاره پاره گفته هاى دیگر کتب و غیر از بى شمار سخنى است که در میان مردم رفته است.))(1)
از این رو, بجاست که در آستانه ماه محرم به خاطر آشنایى خوانندگان با آثارى که نویسندگان مختلف در این باره نوشته اند, گزیده اى از آنها را در پنج بخش به ترتیب زیر معرفى کنیم:
الف ) کتابهاى مرجع و منابع اولیه; ب)مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسین(ع); ج) کتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى; د) کتابهاى ادبى و خواندنى; هـ)مجله ها و ویژه نامه ها.
گفتنى است که ترتیب کار, همان ترتیب و تنظیمى است که کتاب شناسان بزرگ اسلامى مثل شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه و دیگران رعایت مى کردند, به این ترتیب که اول اسم کتاب, بعد نام نویسنده, سپس مشخصات دیگر را خواهیم آورد, تا راه چنان رویم که رهروان رفتند.
بخش اول
کتابهاى مرجع و منابع اولیه
1 ـ کامل الزیارات, ابوالقاسم جعفر بن محمد قمى (متوفاى 368 یا 369 ق) معروف به ابن قولویه.
وثاقت و صداقت نویسنده بزرگ آن, قولى است که جملگى برآنند و توصیف آن, در این مختصر نمى گنجد اما کتاب ((کامل الزیارات)) که در منابع قدیم گاهى هم با نام ((جامع الزیارات)) یا ((الزیارات)) نامیده شده است, از کتابهاى پراهمیت شیعه و از اصول مورد اعتماد در حدیث مى باشد. بسیارى از بزرگان شیعه را اعتقاد بر این است که کتاب کامل الزیارات بسیار با اعتبار و همه راویانى که در آن از آنها روایت شده است مورد وثوقند.(2)
این کتاب بارها با مقدمه و تحقیق دانشمندان بزرگى مثل علامه امینى و علامه ادیب اردوبادى چاپ و منتشر شده است و گویا قسمتى از آن هم همراه با مقدمه اى از علامه امینى, به فارسى هم ترجمه شده است و شنیده مى شود که آیه الله سید موسى شبیرى زنجانى آن را تحقیق کرده و قرار است موسسه آل البیت در قم آن را منتشر کند.
2 ـ اللهوف فى قتلى الطفوف, رضى الدین على بن طاووس (متوفاى 664ق), بیروت, صیدا, 1329ق)
این کتاب گرانسنگ گرچه از حجمى اندک برخوردار است اعتبار بسیارى دارد. نویسنده موثق و صدوق آن که از علماى ربانى و کرامتمدار شیعى است تنها آن بخش از روایتها را آورده است که در پیش او داراى ارزش و اعتبار بوده است و همین است که کتاب را کم حجم ساخته است. کتاب لهوف از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و نویسندگان زیادى آن را ترجمه کرده اند که از آن میان به ترجمه هاى زیر مى توان اشاره کرد:
الف: آهى سوزان بر مزار شهیدان, سید احمد فهرى, تهران.
ب: ترجمه اللهوف, محمد طاهر دزفولى, تهران, 1321 ق.
ج: زندگانى اباعبدالله الحسین(ع) محمد صحفى, قم, 256صفحه, جیبى.
د: فیض الدموع, محمد ابراهیم نواب تهرانى (معروف به بدایع نگار), تهران, 1286ق.
هـ: لجه الالم و حجه الامم, میرزا رضا قلى خان تاریخ نویس, تهران, 1311.
3 ـ مقتل الحسین(ع), لوط بن یحیى ازدى غامدى (متوفاى 157ق) معروف به ((ابومخنف)), تحقیق حاج میرزا حسن غفارى, قم, انتشارات کتابخانه مرعشى نجفى, 1398ق.
این کتاب به تازگى هم توسط انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم چاپ و منتشر شده است. لازم به یادآورى است که اصل کتاب مقتل ابومخنف از بین رفته و به دست ما نرسیده است و این مقتلى که به نام ابومخنف چاپ شده است از لابه لاى کتابهاى دست دوم و سوم گردآورى شده است و اعتبار چندانى ندارد.
مرحوم محدث نورى, آخرین گردآورنده مجموعه روایى شیعى (مستدرک الوسائل) و از کتاب شناسان متبحر و معتبر در حوزه تشیع, دراین باره مى نویسد: ((ابومخنف لوط بن یحیى, از بزرگان محدثین و معتمد ارباب سیره و تاریخ است. مقتل او در نهایت اعتبار است... ولى افسوس که اصل مقتل بى عیب او در دسترس نیست و مقتل موجود را که به او نسبت مى دهند, مشتمل است بر بعضى مطالب نادرست و مخالف با اصول مذهب که آن را دشمنان دانا و دوستان نادان به جهت پاره اى از اغراض سوء در آن داخل کرده اند و از این جهت از اعتبار و اعتماد افتاده است و بر منفردات آن هیچ اطمینانى نیست... .))(3)
4 ـ ترجمه الامام الحسین(ع) و مقتله, من القسم غیر المطبوع من کتاب ((الطبقات الکبیر)) لابن سعد, تحقیق: علامه سید عبدالعزیز طباطبایى یزدى(ره), چاپ اول, قم, موسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیإ التراث, محرم1415.
محمدبن سعد بن منیع بصرى(168ـ 230ق) خود و کتابش ((طبقات الکبیر)) مشهورتر از آن است که نیاز به تفصیل و توصیف داشته باشد.
استاد طباطبایى یزدى این کتاب را از روى نسخه عتیق و قدیمى آن که تا حال چاپ نشده بود تحقیق کرده اند استاد که در عصر ما از بزرگترین کتاب شناسان, شمرده مى شد این نسخه را در ضمن سفرى که در سال 1397 ق به ترکیه داشته اند در یکى از کتابخانه هاى آن به دست آورده و پس از استنساخ و تحقیق آن را به چاپ سپرده اند.
5 ـ ترجمه الامام الحسین(ع) من تاریخ مدینه دمشق, ابوالقاسم على بن حسن شافعى معروف به ((ابن عساکر)), متوفاى 571ق, تحقیق محمد باقر محمودى, قم, مجمع احیإ الثقافه الاسلامیه, 1414ق, 704 صفحه, وزیرى.
قسمتى را که ابن عساکر در تاریخ مفصل شهر دمشق, مخصوص زندگانى امام حسین(ع) ساخته بود در این کتاب به صورت جداگانه و مستقل چاپ شده است. احادیث بسیارى راجع به امام حسین(ع), تاریخ تولد آن حضرت, علت نامگذارى او, کنیه, شباهت به پیامبر, فضایل و مناقب بى شمار حضرتش, نزول آیه تطهیر درباره اهل بیت, محبت به او, زندگانى و سیرت عملى آن امام با مردم و مساکین و خلفاى زمانش, پیشگوییهاى شهادت آن حضرت از زبان پیامبر و امیرالمومنین, تاریخ عاشورا و... از مطالب این کتاب است.
6 ـ قیام امام حسین[(ع]( (برگزیده از کتاب الفتوح), ابومحمد احمد بن على کوفى (متوفاى حدود 214 ق) معروف به ((ابن اعثم)), ترجمه به فارسى از: محمد بن احمد مستوفى هروى در حدود سال 596ق, تصحیح و تحقیق از: غلامرضا طباطبایى مجد, چاپ اول, تهران, شرکت انتشارات علمى و فرهنگى, 1373ش, 109صفحه, وزیرى.
این کتاب, حماسه جاوید عاشورا را از اول آن (بیعت خواستن یزید از امام حسین(ع)) تا نهایت آن (وقایع بعد از شهادت) در یازده فصل ترسیم کرده و به روایت آن پرداخته است. از آن جا که مولف خود گرایشهاى شیعى داشته است تنها به روایتهاى اهل سنت قناعت نکرده است و همین است که به این کتاب اعتبار بیشترى بخشیده است و به عبارت دیگر مى توان گفت ابن اعثم از ابن عساکر و ابن سعد منصفانه تر و عادلانه تر نوشته است.
7 ـ الحسین والسنه, اختیار و تنظیم السید عبدالعزیز الطباطبائى, چاپ اول, تهران, کتابخانه مدرسه چهل ستون, مسجد جامع, 1356ش, 148 صفحه, وزیرى.
این مجموعه گرانبار توسط کتاب شناس بزرگ معاصر, مرحوم استاد علامه سید عبدالعزیز طباطبایى یزدى از سه کتاب مرجع و معتبر در نزد اهل تسنن و از منابع اولیه در تاریخ اسلام, انتخاب و تنظیم شده است و آن سه کتاب عبارتند از:
الف: کتاب الفضائل, نوشته ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانى وائلى(164 ـ 241ق) یکى از امامان چهارگانه اهل سنت و معروف به ((امام احمد بن حنبل)).
ب: انساب الاشراف, احمد بن یحیى بن جابر بلاذرى (متوفاى 279ق), نویسنده فتوح البلدان.
ج: المعجم الکبیر, ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب لخمى طبرانى(م360ق) معروف به حافظ طبرانى.
امتیاز مهمى که این مجموعه دارد این است که احادیث و روایتهاى آن از راویان و محدثان قرن اول نقل شده است.
8 ـ شرح الاخبار فى من قتل مع الحسین من اهل بیته, نعمان بن محمد بن منضور (م365ق) معروف به قاضى نعمان, تحقیق سید محمد حسینى جلالى, چاپ اول, قم1404 ق, 147 صفحه, وزیرى.
این کتاب جزء سیزدهم از اجزإ شانزده گانه کتاب ((شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار)) است که ویژه آن دسته از یاران امام حسین(ع) است که از خاندان نبوت بوده و با آن حضرت در کربلا شهید شدند و گاهگاهى هم از دیگر بزرگان هاشمى چون جعفر طیار و حمزه بن عبدالمطلب نام برده و حدیث حیات و شهادت آنها را روایت کرده است.
9 ـ فضل زیاره الحسین(ع), محمد بن على بن الحسن العلوى الشجرى (367 ـ 445ق), تحقیق سید احمد حسینى, چاپ اول, قم, کتابخانه آیه الله مرعشى, 1403ق, 122صفحه, وزیرى.
این کتاب حاوى نود حدیث در فضیلت زیارت و تربت امام حسین(ع) و در ثواب گریه کردن بر آن حضرت است که بیشتر از پیامبر و امامان معصوم با ذکر سند نقل شده است.
10 ـ مقتل الحسین(ع), ضیإ الدین احمد بن محمد مکى حنفى (حدود سال 484 ـ 568ق) مشهور به ((اخطب خوارزم)), و ((خطیب خوارزمى)), اشراف و تحقیق علامه محمد سماوى, چاپ اول, نجف اشرف, مطبعه الزهرإ, 1367ق, در دو جلد. و چاپ افست از روى همان چاپ نجف, مکتبه المفید, قم, 1399ق, در یک جلد. یکى از دانشوران معاصر در مورد این کتاب مى نویسد:
((خوارزمى در بیشتر نقل ها, سلسله راویان خبر را نام مى برد و در برخى موارد از ابومخنف و به ویژه تاریخ ابن اعثم کوفى[ الفتوح] یاد مى کند. به هر حال, مقتل خوارزمى مورد اعتماد و وثوق بسیارى از دانشمندان عامه و خاصه بوده است.))(4)
11 ـ دررالسمط فى معالى خبر السبط, قاضى ابوعبدالله, ابن الابار محمد بن عبدالله قضاعى بلنسى (595 ـ 658), تحقیق عبدالسلام الهراس و سعید احمد اعراب, چاپ تطوان, 1972م.
این کتاب منشات قاضى قضاعى است که در مقتل امام حسین(ع) انشإ کرده است.
12 ـ مثیرالاحزان و منیر سبل الاشجان, نجم الدین جعفر حلى(م645ق) معروف به ((ابن نما)), چاپ ایران, 1318ق به ضمیمه اثر دیگر ابن نماى حلى ((قره العین فى اخذ ثار الحسین(ع))) به صورت چاپ سنگى.
این کتابها بارها در ایران و عراق به صورت مستقل چاپ شده و همراه با جلد دهم بحار (چاپ قدیم) هم به طبع رسیده است و توسط مظاهر حسین نوگانوى و شریف جواد و.. . به فارسى ترجمه و چاپ شده است.
13 ـ سیرتنا و سنتنا سیره نبینا(ص) محاضره الشیخ الامینى, چاپ اول تهران, موسسه الصادق(ع), چاپ دوم, بیروت, 1412ق, 182 صفحه, وزیرى.
در این کتاب علامه عبدالحسین امینى تبریزى(صاحب الغدیر) عزادارى بر امام حسین(ع) و سجده بر تربت کربلا را با استناد به احادیث و کتابهاى معتبر و مرجع اهل سنت, مورد بحث قرار داده و به خوبى از عهده این کار برآمده است. متن و ترجمه آن به فارسى بارها چاپ و منتشر شده است. گفتنى است که شاگرد و یار و یاور نزدیک علامه امینى, مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبایى, کتابى را با نام ((إنباالسمإ برزیه کربلا)), در استدراک کتاب ((سیرتنا و ستنا)) نوشته اند که تا حال منتشر نشده است.
14 ـ احقاق الحق ((الملحقات)) ج11, سید شهاب الدین مرعشى نجفى, قم, کتابخانه مرعشى نجفى, در این جلد از ملحقات احقاق الحق, احادیث و روایتهایى که توسط اهل تسنن درباره امام حسین(ع) روایت شده است, گردآورى و با ذکر اسناد و مدارک نقل شده است.
بخش دوم
مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسین(ع)
1 ـ بلاغه الحسین(ع), سید مصطفى آل اعتماد, ترجمه به فارسى از: على کاظمى, چاپ دوم, قم, موسسه مطبوعاتى اسماعیلیان, محرم1406ق, 345صفحه, رقعى.
این کتاب به سبک و ترتیب نهج البلاغه بوده و در سه بخش شامل خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امام حسین(ع) است.
2 ـ خطب الامام الحسین على طریق الشهاده, لبیب بیضون, دمشق, 1974م.
این مجموعه تنها شامل خطبه هایى است که امام شهیدان(ع) در راه کربلا و در قیام عاشورا, ایراد فرموده اند.
3 ـ راه رستگارى یا سخنان حسین(ع), ابوالقاسم حالت, تهران, 1350ش.
4 ـ سخنان حسین بن على(ع) از مدینه تا کربلا محمد صادق نجمى, قم, 1364ش.
این مجموعه تنها شامل سخنان امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا است.
5 ـ سخنان حسین, مهدى سهیلى, تهران, 1346ش.
6 ـ سخنان سیدالشهدإ, جواد فاضل, تهران.
در این کتاب, ترجمه سخنان امام حسین(ع) با نثرى شیوا و قلمى فاخر, آورده شده است.
7 ـ شعله هاى آتش یا پاره اى از سخنان امام حسین(ع), شمس گیلانى, تهران.
8 ـ الصحیفه الحسینیه, محمد حسین شهرستانى, تهران, 1306ق.
شامل بخشى از دعاهاى روایت شده از امام حسین(ع) است.
9 ـ صحیفه الحسین(ع), جواد قیومى, چاپ اول, قم, انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین, 1374ش.
10 ـ کلمات امام حسین(ع), على کاظمى, قم, 1355ش.
11 ـ موسوعه کلمات الامام الحسین(ع), گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم, قم, وابسته به سازمان تبلیغات اسلامى, دارالمعروف (نشر معروف), چاپ اول, قم, شعبان1415, 878صفحه, وزیرى مقدمه.
این کتاب جامع ترین مجموعه اى است که تاکنون از سخنان امام حسین(ع) گردآورى شده و به چاپ رسیده است و از همان روز انتشار مورد توجه پژوهشگران و دانشمندان بوده و در عرض یک سال سه بار تجدید چاپ شده است. موسوعه کلمات الامام الحسین, حاوى996 حدیث و 149 قطعه شعر منقول از سیدالشهدا(ع) است. این مجموعه گرانبار در دو جزء و در یک مجلد گردآورى شده است, جزء اول سخنان و اشعارى را در بر مى گیرد که به ترتیب تاریخ صدور در چهار فصل, فصل بندى شده است:
فصل اول: سخنان امام حسین(ع) در زمان پیامبر(ص).
فصل دوم: سخنان آن حضرت در عصر امام على(ع).
فصل سوم: سخنان و اشعار حضرتش در روزگار امام حسن(ع).
فصل چهارم: سخنان و اشعار ایشان در دوران امامت خویش تا زمان شهادت.
و اما در بخش دوم, سخنان و اشعار آن حضرت بر حسب موضوع گردآورى شده و شامل سخنانى مى شود که زمان صدور آنها معلوم نیست و این قسمت در پنج فصل, فصل بندى گشته است:
اصول عقاید, احکام فقهى و عملى (از طهارت تا دیات), اخلاق و آداب معاشرت, دعاهاى منقول از آن حضرت و شعرها, که بر اساس الفباى قافیه ها ترتیب یافته است.
گفتنى است که معجم الفاظ و فهرستهاى راهنما و ترجمه فارسى این دائره المعارف, هر کدام جداگانه در دست تهیه است که ان شإالله به زودى چاپ خواهد شد.
12 ـ نهج الشهاده, ترجمه و نگارش از احمد فرزانه و تنقیح و اسناد از مرتضى رضوى, چاپ اول, قم, موسسه نشر فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام), محرم 1403ق, 504 صفحه, وزیرى.
این مجموعه هم به سبک و سیاق نهج البلاغه نوشته شده و شامل خطبه ها, نامه ها, دعاها و کلمات قصار امام حسین(ع) است.
بخش سوم
کتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى
1 ـ لولو و مرجان در شرط اول و دوم روضه خوان, حاج میرزا حسین نورى طبرسى(1254 ـ 1320ق) معروف به محدث نورى, انتشارات نور, بى تا, بى جا.
این کتاب در میان 35 اثر مرحوم محدث نورى, برجستگى ویژه اى دارد و مولف آن را در واپسین لحظات عمرش (1319ق) تإلیف کرده است. چهره زیبایى که این کتاب از نویسنده بیدارش ترسیم مى کند بسیار باغیرت و شجاعت است. در این ((گوهر تابان)) محدث نورى شیرمردى در بیشه اندیشه هاست که از سر غیرت مى خروشد و گاهى هم از سردرد و به روا, سخت برمىآشوبد. وى سوار بر تندر تحقیق, چنان با رشادت و صلابت مى تازد که گویى هیچ واهمه اى از روبهان ریاکار به دل راه نمى دهد. حاضر است بمیرد اما نبیند که به نام عاشورا, عاشوراکشى مى شود. متفکر شهید استاد مرتضى مطهرى در تجلیل از این کتاب مى گوید:
((با این که کتاب کوچکى است ولى فوق العاده خوب است... شاید نظیر این کتاب در دنیا وجود نداشته باشد, عجیب این مرد تبحر از خود نشان داده است. این مرد بزرگ در همین کتاب نمونه هایى از دروغهایى که معمول است و به حادثه کربلا نسبت مى دهند را ذکر مى کند, آنچه که من مى گویم غالبا یا همه آن, همانهایى است که مرحوم حاجى نورى هم از آنها ناله کرده است. حتى این مرد بزرگ صریحا مى گوید: امروز باید عزاى حسین را گرفت اما براى حسین در عصر ما یک عزاى جدیدى است که در گذشته نبوده است و آن این همه دروغهایى است که درباره حادثه کربلا گفته مى شود و هیچ کس جلو این دروغها را نمى گیرد...))(5)
این کتاب پرمایه به زبان فارسى است و بارها تجدید چاپ شده است, متإسفانه همه چاپهایى را که نگارنده دیدم پر از اغلاط چاپى است که به هیچ وجه برازنده چنین اثر اصلاحى و انتقادى نیست.
2 ـ التنزیه لاعمال الشیعه, سید محسن امین عاملى (1284 ـ 1371ق).
مرحوم علامه امین عاملى در این کتاب با استدلال و برهان ثابت مى کند که قمه زنى و برخى دیگر از خرافات رایج در عزادارى امام حسین(ع) نه تنها ثوابى ندارد بلکه از نظر شرع حرام و از کارهاى شیطان پسند است. در روزهاى نخست, آن گاه که سید امین به انتشار این کتاب اقدام کرد از طرف قشریون و متحجران دیرباور به سختى مورد حمله هاى ناجوانمردانه قرار گرفت ولى از آن جا که حق با او بود بالاخره پیروز و سربلند شد. تا آن جا که پس از اندک زمانى, آیه الله اصفهانى به راحتى توانست فتوا به طرفدارى از امین عاملى و کتاب بیدارىبخش او صادر کند و با صراحت بگوید:
((ان استعمال السیوف والسلاسل والطبول والابواق و مایجرى الیوم فى مواکب العزإ بیوم عاشورإ انما هو محرم و هو غیر شرعى)).(6)
این رساله توسط برخى از نویسندگان به فارسى هم ترجمه شده است و جالب این که نخستین اثر قلمى جلال آل احمد نویسنده پرآوازه ایرانى هم ترجمه همین رساله بود که با نام ((عزاداریهاى نامشروع)) انتشار یافت.
3 ـ اقناع اللائم على اقامه الماتم, سید محسن امین عاملى, بیروت, 1343ق.
این کتاب نخست در ذیل جلد چهارم کتاب ((المجالس السنیه)) چاپ شد و سپس بارها جداگانه انتشار یافت.
4 ـ لواعج الاشجان, سید محسن امین عاملى, چاپ اول, بیروت مطبعه العرفان.
در مورد زندگانى امام حسین(ع) که همه دوران عمر آن حضرت را از ولادت تا شهادت در بر مى گیرد.
5 ـ المجالس السنیه, سید محسن امین عاملى(متوفاى1371ق)
این اثر در پنج جلد است که تنها جلد اول آن در مورد حماسه عاشوراست و بارها به زیور طبع آراسته شده است.
6 ـ الدر النضید فى مراثى السبط الشهید, سید محسن امین عاملى, دمشق, مطبعه الاتقان, 1365ق, 360صفحه وزیرى. افست, قم, منشورات مکتبه الداورى, بى تا.
این پنج کتاب از سلسله کتابهاى اصلاحى در مورد حماسه عاشورا و عزادارى امام حسین(ع) است که توسط مصلح دردآشنا علامه امین عاملى نوشته شده است که هر یک در موضوع خود حائز اهمیت بسیار و مورد اعتماد بزرگان و دانشمندان است.
7 ـ تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدإ(ع), شهید سید محمد على قاضى طباطبایى, بنیاد علمى و فرهنگى شهید آیه الله قاضى طباطبایى, 984صفحه, وزیرى.
این اثر پربار در رد مطلبى که براى نخستین بار محدث نورى آن را در کتاب خودش ((لولو و مرجان)) به صورت مستدل و محکم, مطرح کرده بود, نوشته شده است و نویسنده بزرگوار این کتاب مى خواهد با رد دیدگاه محدث نورى, اثبات کند که ورود اسیران اهل بیت ـ پس از رهایى از دست یزید و خرابه شام ـ به کربلا در اولین اربعین (20 صفر سال 61ق) بوده است. این کتاب گرچه در موضوع اصلى و محورى خود, راه به جایى نبرده و شکست خورده است, اما(7) در حواشى آن تحقیقات تازه و دیدگاههاى ابتکارى را به دست مى دهد; مثل آن جا که مى نویسد: فتوا دادن شریح قاضى به قتل امام حسین(ع) در هیچ منبع معتبر یا حتى غیر معتبرى که بیش از پنجاه سال پیش نوشته شده باشد, نیآمده است, و ما هرچه تفحص کردیم سندى بر این مطلب نیافتیم.(8)
8 ـ حماسه حسینى, استاد شهید مرتضى مطهرى, انتشارات صدرا, سه جلد.
جلد اول و دوم حماسه حسینى متن سخنرانیهاى شهید مطهرى است که از نوار پیاده شده و جلد سوم بیشتر یادداشتهاى ایشان در مورد حماسه عاشوراست که پس از شهادتش به این صورت چاپ شده است. این کتاب در موضوع خود بى نظیر و راه گشاست. شاخصه مهمى که در هر سه جلد دیده مى شود مبارزه با تحریفات و ستیز با غلطاندازیهایى است که در باره حماسه عاشورا بافته شده است.
این کتاب از همان روزهاى نخست انتشارش مورد استقبال عالمان آگاه و جوانان بیدار واقع شده و دهها بار تجدید چاپ و به برخى از زبانهاى زنده دنیا ترجه شده و انتشار یافته است.
9 ـ حسین بن على را بهتر بشناسیم محمد یزدى, قم, آموزش و پرورش, 222 صفحه, رقعى.
در این اثر هم علاوه بر شناخت امام حسین(ع), مطالب جالبى نیز در خصوص عزاداریها و هیئتهاى حسینى و راه اصلاح و هرچه بهتر کردن آن, مطرح شده است که مى تواند مصلحان را به کار آید.
10 ـ پس از پنجاه سال, پژوهشى تازه پیرامون قیام حسین(ع), سید جعفر شهیدى, تهران, انتشارات امیرکبیر, 1358ش, 219 صفحه, رقعى.
این اثر ماندگار جاى خود را در میان قشر آگاه جامعه به خوبى باز کرده و مورد استقبال واقع شده است. کتاب که قیام عاشورا را از نظر تاریخى, ریشه یابى کرده و به صورت تحلیلى و استدلالى آن را پى گرفته است بارها و بیشتر با نام ((قیام حسین(ع))) تجدید چاپ شده است.
ناگفته نماند که کتاب پربار دیگرى هم از این نویسنده پرتلاش و اندیشمند به نام ((زندگانى على بن الحسین(ع))) انتشار یافته است که مى تواند به نوعى متمم و مکمل کتاب قیام حسین(ع) به حساب آید.
11 ـ بررسى تاریخ عاشورا, سخنرانیهاى دانشمند محترم مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتى, با مقدمه على اکبر غفارى, چاپ دوم, تهران, کتابخانه صدوق, 1347ش, 268صفحه, وزیرى.
این کتاب حاوى17 سخنرانى مستند و مستدلى است که مرحوم آیتى در خصوص تاریخ عاشورا ایراد کرده اند که آکنده از تحقیقات تازه است.
12 ـ گفتار عاشورا, جمعى از دانشمندان, تهران, 1346ش.
این کتاب تاریخى و تحلیلى شامل چند گفتار از: شهید مطهرى, شهید بهشتى, مرحوم طالقانى و ابراهیم آیتى است.
13 ـ درسى که حسین بن على به انسانها آموخت, شهید عبدالکریم هاشمى نژاد, تهران, 1347ش.
این اثر آموزنده و راه گشا نیز از آن دسته آثارى است که در موضوع خود موفق و بسیار سودمند است.
14 ـ قیام جاودانه, محمد رضا حکیمى, چاپ اول, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1373ش, 231 صفحه, رقعى.
این اثر جاودانه توسط یکى از مصلحان معاصر و دردآشنا و با قلمى بس ارجمند و باصلابت نوشته شده است. نویسنده که خود از دیرباز توجه خاصى را نسبت به عاشورا و مراسم حسینى داشته است و از محققان و پژوهشگران مبارز و زمان شناس شمرده مى شود در این اثرش نیز همچون آثار پربار دیگرش از دیدگاه اصلاحى و انتقادى به عاشورا و عاشوراهاى حسینى نگاه کرده است. قیام جاودانه تازه ترین و آخرین کتابى است که تا حال از سلسله کتابهاى اصلاحى, انتشار یافته است.
بخش چهارم
کتابهاى ادبى
کتابهاى بسیارى را در این بخش مى توان گنجاند که ما تنها به چهارده کتاب اکتفا مى کنیم باشد که اهل ذوق را به کار آید:
1 ـ آن جا که حق پیروز است, پرویز خرسند, چاپ هشتم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 179 صفحه, رقعى.
2 ـ ابوالشهدإ الحسین بن على, عباس محمود عقاد, چاپ اول, قم, انتشارات شریف رضى, 1372ش, 208صفحه, وزیرى.
این کتاب قبلا توسط آقاى معزى دزفولى و با نام ((پیشواى شهیدان)) به فارسى ترجمه و در تهران انتشار یافت.
3 ـ الفباى فکرى امام حسین(ع), محمد رضا صالحى کرمانى, چاپ دوم, تهران, کانون انتشار, 1351ش, 351 صفحه, رقعى.
4 ـ الامام الحسین فى حله البرفیر, سلیمان کتانى, چاپ اول, قم, دارالکتاب الاسلامى, 1410ق, 176صفحه, وزیرى.
این اثر توسط ادیب و نویسنده پرآوازه سلیمان کتانى, از نویسندگان مسیحى لبنان نوشته شده است و جایزه اول را در مسابقه اى که با شرکت جمعى از نویسندگان تشکیل یافته بود به دست آورد. این کتاب نویسنده اهل ذوق و حالى را مى طلبد که در هر دو زبان عربى و فارسى دستى در قلم داشته باشد تا این اثر وزین و پربها را به فارسى ترجمه کند.
5 ـ امام عظیم حسین بن على(ع), میرزا خلیل کمره اى, چاپ اول, تهران, انتشارات کتابفروشى اسلامیه, 1357ش.
این اثر که در هفت جلد و با قطع وزیرى انتشار یافته است با نامهاى دیگرى چون ((عنصر شجاعت)), ((هفتاد و دو تن و یک تن)) و ((معجزه تاریخ)) هم از آن یاد مى شود.
6 ـ برترین هدف در برترین نهاد (پرتوى از زندگانى امام حسین(ع)), عبدالله علایلى, مترجم: سید محمد مهدى جعفرى, چاپ اول, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, زمستان 1371ش, 172صفحه, وزیرى.
این اثر ترجمه کتاب ((سموالمعنى فى سمو الذات او اشعه من حیاه الحسین(ع))), نوشته علامه عبدالله علایلى لبنانى, از نویسندگان نامدار اهل سنت است.
شیخ عبدالله علایلى, سلسله کتابهایى را با عنوان کلى ((تاریخ الامام الحسین)) و در سه جلد به نامهاى زیر چاپ کرد:
1 ـ سموالمعنى فى سموالذات او اشعه من حیاه الحسین(ع);
2 ـ تاریخ الحسین(ع);
3 ـ ایام الحسین(ع).
این کتابها ابتدا جداگانه و هر کدام در جلدى چاپ و سپس همگى با هم با همان عنوان ((تاریخ الامام الحسین)) بارها انتشار یافت. و کتاب مورد بحث ترجمه اى از جلد اول آن است. در این جا سخن جالبى را از فیلسوف و فقیه و اصولى بزرگ معاصر آیه الله شیخ محمد حسین غروى اصفهانى نقل مى کنند که ذکرش مناسب مقام است, استاد سید عزالدین زنجانى از پسر مرحوم محقق غروى اصفهانى نقل مى کند که او گفت: ((... پدرم بعد از مطالعه این کتاب, فرمود که راجع به حضرت سیدالشهدا, یا این طور بنویسید و یا هیچ ننویسید.))(9)
7 ـ برزیگران دشت خون, پرویز خرسند, چاپ دهم, تهران, موسسه اطلاعات, 1371ش, 97صفحه, رقعى, با مقدمه اى از محمد تقى شریعتى مزینانى.
8 ـ بررسى کوتاهى از زندگانى رهبر آزادگان حسین(ع), محمود حکیمى, قم, انتشارات نسل جوان, 103 صفحه, جیبى.
9 ـ پیشواى شهیدان, آیه الله سید رضا صدر, چاپ دوم, قم, انتشارات 22 بهمن, بى تا, 436صفحه, رقعى.
10 ـ خون خدا, گزارشى از عاشوراى سال 61 هجرى, جواد محدثى, چاپ پنجم, قم, دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, 1372ش, 112صفحه, رقعى.
11 ـ حسین(ع) آن که هرگز تسلیم نشد, محمد رشاد, چاپ دوم, تهران, نشر اندیشه, 1355ش, 260صفحه, رقعى.
12 ـ مرثیه اى که ناسروده ماند, پرویز خرسند, چاپ نهم, تهران, انتشارات اطلاعات, 1371ش, 151صفحه, رقعى.
13 ـ نهضه الحسین, علامه سید هبه الدین بغدادى[ شهرستانى] ناشر: محمدعلى انصارى, قم, چاپخانه مهر, 1345هـ, به ضمیمه دوازده بند ملک الشعراى صبورى خراسانى, پدر بهار, 120 16 صفحه, وزیرى.
14 ـ یک شب و روز عاشورا, حاج میرزا خلیل کمره اى, چاپ دوم, تهران, موسسه انتشارات امیرکبیر, 1362ش, 226 صفحه, وزیرى.
بخش پنجم
مجله ها و ویژه نامه ها
1 ـ رساله الحسین(ع), فصلنامه و ویژه نامه حسینى, مرکز دراسات نهضه الامام الحسین(ع), سال اول, شماره اول, 1411ق, 221 10 صفحه, وزیرى, ایران, قم.
2 ـ رساله الحسین(ع), سال اول, شماره دوم, محرم, صفر, ربیع الاول 1412 هـ, 231صفحه, وزیرى.
با وجود این که این فصلنامه تنها نشریه اى بود که اهتمام به شوون حسینى را ویژه خود ساخته بود, بیش از دو شماره تداوم نیافت و مشکلات مادى سردبیر محترم آن آقاى محمد على عابدین را مجبور به ترک آن ساخت!
3 ـ الموسم, فصلنامه, شماره 13 و 12, (سال 1412 ق ـ 1992م) چاپ هلند و بیروت, به سردبیرى محمد سعید طریحى, در حدود 500 صفحه وزیرى, به زبان عربى.
4 ـ درسهایى از مکتب اسلام, (ماهنامه), سال22, شماره8, آبان 1361 ـ محرم 1403, قم, 74صفحه, وزیرى.
5 ـ اهل البیت, (فصلنامه) سال اول, شماره سوم, محرم 1415, لبنان, بیروت, 194صفحه, وزیرى, به زبان عربى و به سردبیرى محمد على کاظم.
6 ـ حوزه, ویژه نامه تبلیغ, سال7, شماره3, شماره پیاپى39, (مرداد و شهریور 1369), 205 صفحه, خشتى, از انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى, قم.
پاورقی ها:پاورقیها: 1 ) مجله وقف, میراث جاویدان, سال دوم, شماره اول, ص113, شماره پیاپى 5. 2 ) مقدمه کامل الزیارات, ص;4 معجم رجال الحدیث, ج1, ص;50 کلیات فى علم الرجال, ص299. 3 )محدث نورى, لولو و مرجان, کانون انتشارات عابدى, ص;156 آینه پژوهش, سال اول, شماره دوم, ص35, مقاله ((ابومخنف و سرگذشت مقتل وى)). 4 ) کیهان فرهنگى, سال11, شماره4, ص32. 5 ) حماسه حسینى, ج1, ص13,14 و 43 و91, قم, انتشارات صدرا. شهید مطهرى در جاى جاى کتاب سه جلدى حماسه حسینى به مناسبتهاى مختلفى از این اثر عظیم و نویسنده شجاع و دردمندش به بزرگى نام مى برد که سخن بالا نمونه اى از آنهاست. 6 ) دائره المعارف تشیع, مدخل امین عاملى, چاپ اول, ج2, ص531. 7 ) لولو و مرجان, ص149 ـ ;162 استاد مطهرى, حماسه حسینى; زندگانى على بن الحسین(ع), سید جعفر شهیدى, چاپ دوم, 1366ش, ص144. 8 ) تحقیق درباره روز اربعین سیدالشهدإ, چاپ تبریز, ص;52 ماهیت قیام مختار, ابوفاضل رضوى اردکانى, چاپ دوم, قم, دفتر تبلیغات اسلامى, 1373ش, ص394. 9 ) مجله حوزه, شماره23, آذر و دى 1366, ص52.
تبلیغات
