روش شناسی ارتباط با جوان

بـدون تـردید آسیب پذیرترین و در عین حال پر انرژى ترین و با ارزش ترین قشر از اقـشـار جـامعه ، جوانان هستند. جوانان به مثابه آینده سازان و گردانندگان آینده جامعه ، اصلى ترین سرمایه هر کشور محسوب مى شوند.

فـرایـنـد تـغییر در نگرش و رفتار جوانان در مقایسه با بزرگسالان راحت تر انجام مى پذیرد، چرا که بعد احساسى نگرش و بینش جوانان نسبت به افراد و پدیده هاى مختلف ، بسیار مهم و در عین حال سریع التغییر است ؛ در حالى که بزرگسالان پاى بند و مقاومت فـکـرى بـیـشـتـرى نـسـبـت بـه باورها، ارزشها و اعتقادات از خود نشان مى دهند. بنابراین بـسـیـار طـبـیـعـى و مـنـطـقـى بـه نـظـر مـى رسـد کـه مـخـاطـبان اصلى دشمنان فرهنگى ، نسل جوان جامعه باشد.

بـراى مـصـونـیت بخشى جوانان از آسیب هاى فردى و اجتماعى و هدایت و راهنمایى آنان لازم اسـت کـه بـا جـوانـان ارتـبـاط مـؤ ثـر و مـفـیـد بـرقـرار کـنـیـم یـعـنـى در دل جوانان جایى براى خود باز و محبت آنان را جذب کنیم . بدون ارتباطات مؤ ثر اجتماعى جـوانـان نـمـى تـوانـند به رشد و شکوفایى مطلوب شخصیت برسند. اگر فرماندهان ، مـدیـران ، مـربـیـان و مـبـلغـان با راهبردهاى یارى بخش رفتار ارتباطى با جوان آشنایى کافى داشته باشند قطعا مى توانند با ارائه رفتار ارتباطى کار آمد، سازنده و مؤ ثر، مسائل جوانان را به نحو شایسته اى حل نمایند.
1. بررسى مفهومى

روش ((Method)): مـجـمـوعـه شـیـوه هـا و تدابیرى که براى شناخت حقیقت و برکنارى از لغزش به کار برده مى شود.213

روش شـناسى ((Methodlogy)): مطالعه منتظم و منطقى اصولى است که تفحص علمى را راهبرى مى کنند.214

جوانان و جوانى : جوانى ، مرحله اى بى بدیل از عمر انسان است که پس از پایان دوره ى نـوجـوانـى ، یـعنى از 16 سالگى آغاز مى شود و بیش از دوره بزرگسالى در حدود 24 سالگى پایان مى یابد. شرایط و ویژگى هاى خاص دروه جوانى ، آن را از دیگر دوره ها جدا مى سازد.215

چـیستى ارتباط: ارتباط عبارت است از ((فن انتقال اطلاعات ، افکار و رفتارهاى انسانى از یـک شـخـص بـه شـخـص دیـگـر))216 و یـا: ((جـسـت و جـو بـراى دسـت یـافـتـن به کلیه وسایل و امکانات موجود براى ترغیب و اقناع دیگران .))217

کُلودْشِنِنْ در کتاب ((نظریه هاى ریاضى ارتباط)) مى نویسد:

ارتـبـاط عـبـارت اسـت از تـمـام روش هـایـى کـه از طـریق آن ممکن است ذهنى بر ذهن دیگرى تـاءثـیـر بـگذارد. این عمل نه تنها با نوشته یا صحبت کردن ، بلکه حتى با موسیقى ، هنرهاى تصویرى ((تئاتر)) و عملا تمام رفتارهاى انسانى عملى است .218

پس ارتباط پدیده اى است که باعث شکل گیرى نظام نگرشى ، فکرى ، عاطفى و رفتارى مى گردد.

انـواع ارتـبـاط:219 بـه طـور کـلى پـیـام دهـنـدگـان مـى تـوانـنـد بـه چـهـار شکل با مخاطبان خود ارتباط برقرار نمایند.

گـفـتـارى (کـلامـى ): در ایـن نـوع ارتـبـاط اطـلاعـات و افکار از طریق زبان و گفتار به دیگران منتقل مى شود.

شـنـیـدارى : ایـن نـوع ارتـبـاط بـیـشتر از روش گوش دادن به حرف دیگران صورت مى گیرد. از میان چهار راه ارتباطى (خواندن ، نوشتن ، حرف زدن و گوش دادن ) 75 ارتباطات افراد از طریق گفتارى و شنیدارى صورت مى گیرد.

نـوشـتـارى : ارتـبـاطـى اسـت که در آن ، اطلاعات از طریق قلم بر کاغذ نقش مى بندد و از طریق مطالعه ، به خواننده منتقل مى شود.

دیدارى : ارتباطى است که اطلاعات میان افراد از طریق دیدن و خواندن صورت مى گیرد. جامعه شناسان ارتباطى معتقدند که 25 ارتباطات افراد از طریق نوشتن و خواندن صورت مى گیرد، یعنى 11 از راه نوشتن و 14 از راه خواندن .220
2. فرایند ارتباط با جوان
1 ـ 2. پیام دهنده

پیام دهنده فردى است که پیام خود را با استفاده از روش ها و ابزارهاى مشروع به مردم مى رسـانـد. هـر فـردى تـوانـایـى و صلاحیت ارتباط با جوانان را ندارد. جز اینکه داراى دو ویژگى مهم باشد که عبارتند از:
الف . اعـتـبـار:

اعـتـبـار بـه ایـن مـعـنـاسـت کـه چـقـدر جـوانـان پـیـام دهـنـده را قبول دارند و حرف او را مى پذیرند. اعتبار و محبوبیت پیام دهنده تحت تاءثیر عواملى است از جمله :

یـک . تـخـصـص : هـر چـقـدر پـیام دهنده ، در پیامى که مى دهد تخصص علمى داشته باشد، پیامش ‍ براى مخاطبان خود اعتبار بیشترى دارد و زمانى که پیام گیرندگان به تخصص و تبحر علمى فرد پیام دهنده اعتماد پیدا کردند، سخنان او را مى پذیرند.

دو. مهم بودن : به هر میزان شخصیت پیام دهنده براى پیام گیر مهم باشد، به همان میزان پـیـام دهـنـده را مـى پـذیـرد و وقـتـى او را بـپـذیـرد، حـرفـهـایـش نـیـز قابل قبول تر است . مهم بودن فرد پیام دهنده بستگى به پایگاه اجتماعى ، میزان نفوذ او در بـیـن مـردم و تـجـربـیـاتـش دارد. اصولا رهبران هر گروه در هر جامعه براى اعضاى آن گروه ، در شمار افراد مهم هستند.

سـه . بى غرض بودن : پیام دهنده در صورتى در رساندن پیام و القاى آن به مخاطبان خـود مـوفـق اسـت کـه پیام خود را بدون هیچ غرض و نفع شخصى به پیام گیرنده ارائه نـمـایـد و اگـر ایـن اعـتـمـاد بـراى پـیـام گـیـرنـدگـان (جـوانـان ) حـاصـل شـود زمـیـنـه ارتـبـاطـات بـیـشـتـر را بـراى مـربـیـان بـا نسل جوان فراهم مى کند.

چـهـار. قـانـع سـازى به طور غیر مستقیم : اگر تلاش مبلغان و مربیان آموزشى و دینى ، رسـانـدن پـیـام خود به جوانان به طور مستقیم باشد و بخواهند آنان را بدین شیوه تحت قـرار دهـنـد در بـاورانـدن پـیـام خـود به جوان ، چندان موفق نخواهند بود، لکن اگر پیام دهـنـدگـان در تـبـلیـغ و پـیـام خـود به نسل جوان طورى وانمود کنند که قصد متقاعد کردن مـستقیم جوانان را ندارند و تنها براى آشنا کردن آنها به پیامهاى دین تلاش مى کنند، در ارتباطات خود موفق خواهند بود.221

پـنـج . بـصـیـرت و آگـاهـى : روش بـیـنـى ، دانـایـى ، هـوشـمـنـدى ، عقل ، درایت و معرفت عمیق از مهم ترین ارکان شخصیت پیام دهندگان است . مربیان ، معلمان و مـبـلغـانـى کـه ایـن ویـژگـى هـا را نـدارنـد، نـبـایـد گـام در عرصه تبلیغ و ارتباط با نـسل جوان بنهند، زیرا اگر پیام دهنده ناآگاهى ، پیام گیرندگان متعددى را از روى بى بـصـیـرتـى و نـاآگـاهـى راهـنـمـایـى کـنـد، خـسارت جبران ناپذیرى به عمر و زندگى نـسـل جـوان وارد سـاخته است . فرجام اقدام کننده بى بصیرت در روایتى چنین ترسیم مى شود:

اَلْعـامـِلُ عـَلى غـَیـْرِ بـَصـیـرَةٍ کـَالسـّائِرِ عـَلى غَیْرِ الطَّریقِ، لایَزیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ اِلّا بُعْدا222

عـمـل کـنـنده بى بصیرت چون رونده خارج از جاده است که سرعت راهپیمایى ، او را از مقصد دور مى کند.

شـش . خـیـرخـواهـى و خـلوص نیّت : به راستى مبلغان و مربیان ، به عنوان پیام دهندگان باید از اعماق قلب خویش ، خیرخواه نسل جوان بوده و از سر احسان و خلوص نیّت با آنان مـواجه شوند، چون خیرخواهى و خلوص نیت حقیقى پیام دهندگان براى جوانان اثر وضعى مـعجزه آسایى دارد. خیرخواهى و اخلاص مبلغان اکسیر گرانبهایى است که همه زحمات مبلغ و ارتـبـاط گـر را بـارور مـى سـازد و چنان تاءثیرى در گفتار و کردار او مى گذارد که نـسـل جـوان را شـیـفـتـه خـود مـى کـنـد و آنـان را بـه پـذیـرش پـیـام انـقـلاب و عمل به آن وا مى دارد. مقام معظم رهبرى در این باره مى فرماید:

اخلاص ، شرط اصلى تبلیغات است ، اگر از بالاترین سطوح تا پایین ترین سطوح ، ذرهّ اى اغـراض ‍ شـخـصـى بـه مـیـان آمـد تـبـلیـغـات خـراب مـى شـود. رکـن اوّل تـبـلیـغـات و سـرآغـاز آن به نام خدا و اتمام آن براى خداست والّا اگر بر خلاف این بـاشد دیگر تبلیغ نیست ... در صورتى مى توانیم کیفیت کار تبلیغاتى را بالا ببریم که تبلیغ واقعا براى خدا و در راه خدا باشد.223

هـفـت . ایـمان به هدف و محتواى پیام : ایمان و باور قلبى به پیام و اهداف آن ، پشتوانه مـحـکـمى است که پیام دهنده و مبلغ را در امر رساندن پیام یارى مى رساند. از همین رو پیام دهـنده پیش از اقدام به ارتباط و رساندن پیام باید ایمان و باور خود را نسبت به پیام و اهـداف آن بـسـنـجـد و آنگاه که مطمئن گردید خود به محتوا و اهداف پیام باور قلبى دارد، بـه ارتـبـاط بـا جـوان و ابـلاغ پـیـام مـبـادرت ورزد. بـدیـهـى اسـت کـه ((سـخـنـى کـز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.))

هـشـت . ایـمـان بـه تـوانـایـى هاى جوان : در کنار ایمان به هدف و پیام ، پیام دهنده باید ایـمـان قاطع و باور حقیقى به توانایى ها و شایستگى هاى جوان هم داشته باشد. باید بـه قـدرت انسانى جوان که توانایى ها و استعدادها و صلاحیت هاى فراوانى در او پدید مـى آیـد اعـتـراف کرد و به منزلت و شخصیت جوان ایمان و اذعان داشت . تا به جوان حرمت ننهیم و او را به رسمیت نشناسیم ، نمى توانیم با او ارتباط برقرار کنیم .224

ده . شـنـاخـت زمـان و مکان : شناخت زمان و مکان یعنى موقع شناسى ، تشخیص وضع و مقام و محل در هر مکان و هر زمان به مقتضاى آن عمل کردن ، یکى از ویژگى هاى اصلى فرد پیام دهـنـده ، مـوفـق اسـت . شـنـاخـت عـامـل زمـان و مـکـان بـیـان مـطـالب را در پـذیـرش و استقبال فراوان مواجه مى کند. استاد مطهرى در این زمینه مى فرماید:

عـلمـاى امـت اسـلامیه بر حسب وظیفه و مسئولیتى که دارند، عالم ترین مردم به زمان خویش خـواهند بود، زیرا تشخیص مقتضیات واقعى زمان از مقتضیات انحراف اخلاقى و انحطاطات روحـى انـسـانـهـا، بـدون آشـنـایـى بـا روح زمـان و عـوامـل دسـت انـدرکـار سـاخـتـمـان زمـان و جـهـت سـیـر آن عوامل ، امکان پذیر نمى باشد.225

استاد در ادامه مى افزاید:

بـدون شـک مهم ترین مسئله اى که ادیان به و بالاخص اسلام دراین عصر با آن مواجه است همین مسئله است . نسل جدید جز درباره تحول و دگرگونى و نوطلبى و درک مقتضیات زمان نمى اندیشد. در مواجهه با این نسل ، اولین سخنى که به گوش مى رسد همین است .226

نـه . هـمـاهـنگى کردار و گفتار: پیام دهنده بیش از همه و پیش از آن که به تبلیغ و دعوت نـسـل جـوان قـیـام کـنـد، بـایـد بـه یـافـتـه هـاى خـویـش عـمـل کـنـد تـا نـسـل جـوان پیش از شنیدن گفتار و پیام او، کردار نیک او را مشاهده کنند. چنین کـارى کـه نتیجه ایمان پیام دهنده به پیام خود است ، از نظر روانى بر تاءثیر پیام مى افـزایـد و نـسل جوان با دیدن هماهنگى گفتار و کردار مبلغ ، بهتر به گفته هاى او ایمان مـى آورد و بـه درسـتـى آن مـطـمـئن مـى شـود. در فـرهـنـگ اسـلامـى پـیـام دهـنـده اى قـابـل تـقـدیـر و تـجلیل است که پیش از راهنمایى دیگران ، خود راه ایمان ، هدایت و انجام عمل صالح را بپیماید؛ که گفته اند: ((دو صد گفته چون نیم کردار نیست !))

ده . فروتنى و برخورد نیک : در فرایند پیام رسانى میان پیام دهنده و پیام گیر، ارتباط فـکـرى و عـاطـفـى یـک ضـرورت اسـت کـه بـایـد پـیـام دهـنـده ارتـبـاط خـود را بـا نـسـل جـوان در فـضایى صمیمى برقرار کند.لذا هر ارتباط موفقى میان پیام دهنده و پیام گـیـرنـده مـسـتـلزم فـروتـنـى و بـرخـورد خـوش ‍ پـیـام دهـنـده مـى بـاشـد. رسـول گـرامـى اسـلام مـدارا و خـوش بـرخـوردى بـا مـردم را یـک دسـتـور کلى براى همه پیامبران دانسته مى فرماید:

اِنّا اُمِرْنا مَعاشِرَ اَلْانبِیاء بِمُداراةِ الناس 227

ما گروه پیامبران دستور یافته ایم که با مردم مدارا کنیم .

استاد مطهرى در این باره مى فرماید:

کـسـى کـه مـى خـواهـد پـیـامـى را بـه مـردم بـرسـانـد، بـایـد در مـقـابـل مـردم ، در نـهایت درجه فروتن باشد، یعنى پرمدعایى نکند، اظهار انانیّت و منیّت نکند و مردم را تحقیر نکند.228

فروتنى و برخورد نیک پیام دهنده با نسل جوان اثر مستقیم در عملکرد تبلیغاتى او دارد و ضـمـن خـوشبین کردن مخاطبان نسبت به پیام دهنده ، زمینه باور بیشتر پیام را براى جوان فراهم سازد. در منابع دینى براى تواضع پیام دهنده (مبلغ ) فواید و نتایجى بیان شده است از جمله محبت و دوستى ، رفعت و سربلندى ، گسترش خوبى ها...229
ب . جذابیت جسمانى و ظاهرى :

آراسـتـگـى و زیـبـایـى را خـداونـد دوسـت دارد، زیـرا خـداوند خود زیباست و دین اسلام بر زیـبـایـى و پـاکـیـزگـى بـنا نهاده شده است . مردم نیز به صورت فطرى به پاکى و نـیـکـویـى و زیـبایى ظاهرى نیز گرایش دارند. پیامبر اسلام ، این برترین و بالاترین پـیـام رسـان عـالم هـسـتـى هـمـواره آراسـته و پاکیزه و معطر بود و همین صفات ، بر پیام رسانى ایشان تاءثیر فوق العاده داشت . از همین رو اولین گام براى موفقیت پیام دهنده ، آراستگى ، پیراستگى و جذابیت ظاهر است .

بـنـابـراین فرمانده ، مدیر، مبلغ ، مربى و هر کس که مى خواهد با جوان ارتباط برقرار نـمـایـد بـایـسـتـى در اولیـن بـرخـورد خـود، با دلپذیرى نوع و رنگ پوشاک حتى نوع اصـلاح سـر و صـورت و طـرز حـرکـاتـش ، رخـنـه در دل جـوان نـوگـراى صـاحـب ذوق و داراى روح لطـیـف بـیـفـکـنـد و بـتـوانـد در هـمـان مواجهه اول جـوان را بـه خـود جلب و جذب کند. اگر پیام دهنده رعایت جاذبه هاى صورى را بکند، ناخودآگاه نسل جوان میل به برقرارى ارتباط با او را در خود احساس خواهد کرد. لذا پیام دهـنـدگـان بـراى آراسـتـگـى و جـذابـیـت ظـاهـرى بـایـد بـه پـاکـیـزگى بدن ، لباس ، مـحـل کـار و زنـدگـى ، رعـایت بهداشت دهان و دندان ، پیراستن و شانه کردن موهاى سر و صـورت ، پـوشـیـدن لبـاسـهـاى مـتناسب با شاءن و شخصیت خویش و به کاربردن عطر توجه خاصى نماید.230
2 ـ 2. پیام

پـیـام دومـیـن مـرحـله ارتـبـاطى است که باید از محتوا، جذابیت ، کارآیى و درک فرهنگ زمان برخوردار باشد. یک پیام بایسته و شایسته داراى ویژگى هاى زیر است :

یـک . کـارآیـى : گـسـتـره نـفـوذ مـعـنـوى پـیـام صـرف نـظـر از حـق بـودن ، جـامـع و کـامـل بـودن و عـقـلانى بودن مى تواند محک ارزشمندى در فرایند ارتباطى محسوب شود. بـه ایـن معنا که هر چه پیام از محتواى بهترى برخوردار باشد، کاربرد و نفوذ بیشترى خـواهـد داشـت . کـارآیـى سـریـع و عـمـیـق و گـسـتـرده هـر پیامى در دو بعد افقى و عمودى قابل بررسى و مطالعه است .

مـنـظـور از کـاربـرد و کـارآیـى افـقـى پیام ، گستره نفوذ پیام در زمان و مکان است که در سطوح مختلف جوامع و اقشار گوناگون مردم ، جریان مى یابد.

کـاربـردى و کـارآیـى عـمـومـى بـیـانـگـر مـیـزان نـفـود آن پـیـام در اعـمـاق فـکـر و دل انسانها و تاءثیر آن در اندیشه و عمل جوامع است که بدون شک ، پیام الهى در این بعد نـیـز مـقـام برتر را به خود اختصاص ‍ داده و عمیق ترین اثر را در جامعه بشرى بر جاى گذاشته است .231

دو. محرک عواطف بودن : پیام مبلغان در عین عقلانى و کارآیى و با نفوذ بودن ، باید محرّک عـواطـف و احـسـاسـات نـسـل جـوان بـاشـد. لذا ارتـبـاط مـؤ ثـر بـرقـرار کـردن بـا نسل جوان بدون شناخت کانون عواطف و احساسات او میسر نیست . بنابراین مربیان آموزشى در فـرایـند ارتباطى با جوان باید پیام خود را به صورت ساده و آسان و عاطفى مطرح نماید تا فرصت ارتباط نزدیک و صمیمى بیشتر ایجاد شود.

سـه . تـنـاسـب بـا نـیاز مخاطبان (نیاز سنجى ): پیام باید متناسب با قدرت فراگیرى ، طـرز تـفـکر، شایستگى ، فرهنگ و پرسشهاى اصلى مخاطبان تنظیم شود. نیاز سنجى در پـیـام بـه قـدرى مهم مى باشد که تمام پیامبران الهى در راه تبلیغ دین ماءموریت یافته اند که به این امر مهم توجه نشان دهند. پیامبراکرم (ص ) مى فرماید:

اِنّا مَعاشرُ الْانبیاءُ اُمِرْنا اَنْ نُکَلّمَ النّاسَ على قَدر عُقُولِهِم .232

ما پیامبران ماءموریم که در سطح درک مردم سخن بگوییم .

استاد مطهرى مى فرماید:

بـراى ایـن که محتواى یک پیام غنى باشد، باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد. توافق با احساسات و تا حدى اشباع احساسات عالى بشر و هماهنگى با نیازهاى زندگى و نـیازهاى عملى و عینى بشر از دیگر شرایط غنى بودن محتواى یک پیام است . اگر پیام با نیازهاى طبیعى بشر ضدیت داشته باشد نمى تواند موفق باشد.233

تـوجـه بـه نـکـاتى چون ، سن ، جنس ، سطح ، تحصیلات ، ویژگى هاى روحى و روانى مخاطبان و توجه به زمان و مکان ارائه پیام مى تواند پیام دهندگان را در شناسایى نیاز مخاطبان کمک شایانى نماید.

چـهـار. روشـن و گـویا بودن : ویژگى دیگر پیام ، روشن و گویا بودن است . امروز از نـخـسـتـیـن واجـبـات بـراى مـربـیـان و مـبـلغـان بـراى ارتـبـاط مـؤ ثـر بـا نـسـل جـوان بـه کارگیرى ادبیات دلنشین و فراخور طبع و سطح جوان ، و به عبارتى ، اسـتـفـاده از ادبـیـات صـحـیـح و روشـن بـه جاى ادبیات مخلق و واژه هاى پیچیده است . همه پـیـامـبـران الهـى نـیـز مـاءمـور بـودنـد کـه پیام خود را صریح و روشن به گوش ‍ مردم برسانند. از على (ع ) نقل شده که مى فرماید:

اگـر پـیـامـى مـزین به اسلوب و بینش خاصى شود به گونه اى که همگان آن رابفهمند جزء برترین پیام ها و گفتار خواهد بود.234

اسـتـاد مـطـهـرى در شـمـار مـوفـق تـرین متفکرانى است که ساده گویى و ساده نویسى از مشخصات بارز او بود و تاءثیرى که در نسل جوان گذاشت ناشى از ارائه تفکر مکتبى و اسـلامـى بـه صـورت مـجـمـوعـه مـنـسـجـم ، واحـد، غـنـى ، روشـن و در عـیـن حال ، ساده و گویا بود. استاد مطهرى معتقد است :

آن دعوت کننده اى در دعوت خودش به نتیجه مى رسد که بلاغش مبین باشد و بیانش در عین اینکه در اوج حقایق است ، ساده و روشن باشد.235

پـنـج . کـاربـردى بـودن : اگـر پـیـامـى بـا عـبـارت سـاده ، کـوتـاه ، پـربـار و در عین حـال عـلمـى در قـالب ادبـیـات روز جـهـت گـره گـشـایـى بـه پـیـام گـیـرنـده مـنتقل شود، آن پیام کاربردى خواهد بود. در مسائل آموزشى و تربیتى براى تقریب ذهن و زدودن آثـار خـسـتـگـى مـخاطبان ، یکى از ابزارهاى کارآمد، استفاده از کلمات روان و ساده ، تمثیل است .

پـیـام ـ بـه ویژه پیامها با بارى علمى ـ اگر به جا و مناسب و به طور روشن ، کوتاه و همراه باتمثیل و تشبیه بیان شود عمق مطلب را مجسم کرده ، تاریکى هاى آن را مى زداید و افق نگرش پیام گیرندگان را بازتر مى سازد.236

شـش . هـمـاهـنـگـى بـا فـطرت : پیامى که هماهنگ با فطرت بشر باشد پیامى جاودانه و فـراگـیـر خـواهـد بـود و اسـلام در وضـع قـوانـیـن و مـقـررات خود رسما احترام فطرت و وابستگى خود را به قوانین فطرى اعلام نموده است .

استاد مطهرى بر این باور بودند که :

اگـر جـمال حقایق و معارف دین بر جان پاک و خرد سالم بشر عرضه شود و احساس نیاز انـسـانـهـا بـه دیـن زنـده شود، خود، به دین روى خواهند آورد... و وظیفه ما این است که این احساس احتیاج به دین (فطرت ) را در بشر بیدار کنیم و این امر مورد نیاز را به این بشر محتاج عرضه بداریم .237

بـزرگـتـریـن پـشـتـوانـه پـایـدار در مـبـارزه حـق عـلیـه بـاطـل تـکـیه گاه فطرت است . رمز موفقیت امام حسین (ع ) به عنوان یک پیام دهنده دین این بـود کـه مردم را به توحید و عدالت دعوت کرد و چون این دعوت با فطرت آنها هماهنگى داشت ، توانست انسانهاى هدایت پذیرى چون حرّبن یزید ریاحى را جذب کند.238
3 ـ 2. کانال ها و ابزارهاى ارتباطى

ابزار ارتباطى یکى دیگر از ارکان پیام گزارى است که امر ارتباط بدون آن سامان نمى یابد و توجه بدان یکى از رمزهاى موفقیت مدیران ، مربیان و مبلغان دینى است . امروزه از جمله ضرورى ترین وظایف مدیران تبلیغاتى و ارتباطى ، شناخت انواع ابزارهاى تبلیغى کـاربـرى آنـهـا شـنـاخـت و نـحوه تاءثیر گذارى این ابزارها بر مخاطبان است . پیشرفت صـنعتى ، تخصصى شدن و تکامل روز افزون زندگى بشر و برخورد افکار و عقاید در جـوامـع مـخـتـلف ، بـه کـارگـیـرى ابـزارهـاى ارتـبـاطـى ، تـنـوع سـاخـتـارى و تـحـول روزمـرّه ابـزارهـا، هـمـگـى بیانگر این مطلب بسیار حیاتى است که پیام دهندگان بـایـسـتى هر چه بیشتر خود را به اطلاعات جدید در مورد ابزارهاى ارتباطى مجهز کنند و تـوانمندى خود را در به کارگیرى و استفاده مطلوب از آنها افزایش دهند. استاد مطهرى در زمینه به کارگیرى ابزار تبلیغاتى مناسب مى فرماید:

دومـیـن شـرط بـراى کـسى که حامل یک پیام است این است که ... باید بداند چه ابزارى را مورد استفاده قرار بدهد و چه ابزارى را مورد استفاده قرار ندهد.239

امروزه ضرورت هدایت جامعه بویژه نسل جوان از اهم وظایف عالمان دینى است . اسلام براى رهـبـرى و هـدایـت نـسـل جـوان وسـیله و روش ثابتى معین نکرده است ، بلکه یافتن روشهاى رهـبـرى نـسـل جـوان مـى تـوانـد بـا توجه به عامل زمان و مکان ، فرهنگ ، شرایط و افراد دگـرگـون شـود. از سـوى دیـگـر نـیـک اسـت بـدانـیـم کـه وسـیـله هـدایـت ایـن نـسل با نسلهاى گذشته بسى متفاوت است . هر زمانى وسیله ارتباطى خاص آن زمان را مى طـلبـد. به طور حتم ، به کاربردن ابزار ارتباطى جدید، هم بر سرعت پیام رسانى مى افزاید و هم به دلیل آشنایى نسل جوان با آن ، بر تاءثیر محتواى پیام مى افزاید.

مـتـاءسـفـانـه باید اذعان کرد که امروزه دشمن در بهره گیرى از ابزارهاى جدید و بسیار پیشرفته ارتباطى ، از مسلمانان جلوتر است .
الف . انواع ابزارهاى ارتباطى :

یـک . ابـزارهـاى ارتباطى سنتى : ابزارهاى ارتباطى که بشر از گذشته هاى بسیار دور براى ارتباط با همنوعان خود به کار گرفته است عبارتند از: بلند کردن صدا، استفاده از جارچى ، طبل ، آتش ، دود.

دو. ابزارهاى ارتباطى پیشرفته : مهم ترین ابزارهاى ارتباطى پیشرفته و امروزى به قرار زیر است :

اول . ابزارهاى گفتارى : ارتباط از طریق گفتار، مى تواند با صحبت رودرو، سخنرانى ، کنفرانس ‍ و مانند آن باشد اما در همه این موارد، گفتار باید ساده ، صمیمى و رسا باشد.

تـلاش بـراى قـانـع کـردن جـوانـان و القـاى فـکـر و اندیشه خود به آنان نیازمند بیان فـصـیـح و بـلیـغ اسـت .در طول تاریخ ، متفکران ، سیاستمداران ، شعرا و... با فن سخن روان ، قـابـل فـهـم و رسـاى خـود قادر بوده اند ضمن جلب توجه و برانگیختن احساسات مردم ، عالى ترین پیام هاى آسمانى را به آنان برسانند.

حضرت على (ع ) به ویژگى هاى کلام نیکو اشاره کرده و مى فرماید:

اَحْسَنُ الْکَلامِ ما لا تَمُجُّهُ الْاذانُ وَ لا یَتْعَبُ فَهْمَهُ الاَفهام 240

بهترین سخن آن است که بر گوشها ناهنجار نیاید و اذهان از درک آن خسته نشوند.

و یـکـى از دلایـل مـوفـقـیـت حـضـرت على (ع )، فصاحت ایشان بود که مقدارى از آن در نهج البلاغه منعکس شده است .241

در این زمینه کلام افلاطون درباره سخن سقراط شنیدنى است :

هـنـگـامـى کـه سخنان او را مى شنوم قلبم به شدت به تپش مى افتد و اشک از دیدگانم جارى مى شود و مى بینم که گروه کثیرى از مردمان نیز همان تاءثیرات را در خود حس مى کنند.242

بنابراین فرماندهان ، مدیران ، مربیان و مبلغان دینى باید با استفاده از سخن گفتن زیبا و بـه کـارگـیـرى بـه مـوقـع کـلام و مـفـاهـیـم مـنـاسـب بـا نـسـل جـوان روبـرو شوند و ضمن مجهز بودن به زبان زمان و لهجه عصر، پیام جوان را بشنوند و متناسب با نیازهایشان سخن بگویند.

در تعریف بلاغت نیز گفته اند:

بلاغت ، سخن فصیحى است که به مقتضاى حال مخاطب گفته شود.243

کـلام بـلیـغ را گـویـنـده اى القـا مـى کـند که شرایط زمانى ، مکانى ، روحى فرهنگى ، جـسـمانى و... مخاطبان را درک کرده و از گذشته و آینده زندگى آنان آگاه باشد. آن گاه بـا زیـبـاتـریـن و پـرمـغـزتـریـن کلمات پیام خویش را به آنان ابلاغ نماید. به عبارت دیگر، سخن مبلغان و مربیان آموزشى و تربیتى باید ضمن استوارى ، روانى و زیبایى ، درجاى خود و متناسب با موقعیت و حال و هواى مجلس و مخاطبان بیان شود.

پیغمبر اسلام (ص ) و امام على (ع ) این گونه بوده اند که در سخنان گوهربارشان همه کـسـانـى کـه در مجلس نشسته بودند، به اندازه ظرفیت خودشان از این سخنان استفاده مى کردند.244

استاد مطهرى از جمله اندیشمندان اسلامى موفقى بود که از شرایط لازم براى آشنا ساختن نـسـل جـوان امـروز بـا اسـلام بـرخـوردار بـود، چـون زبـان نـسـل جـوان را خـوب مـى دانـسـت و مـى فـهـمـیـد و پـیـام ایـن نـسـل را مـى شـنـیـد و مـتـناسب با نیازهایشان کتاب مى نوشت و در عین ساده گویى و ساده نـویـسـى مـعـتـقـد بـه ((زبـان زمـان )) و ((لهـجـه عـصر)) بود. و براى ایجاد ارتباط با نسل جوان فراگرفتن منطق و زبان او را ضرورى مى دانست زیرا:

اگـر عـالم دیـنـى زبـان و مـنـطـق نـسـل جـوان خـود را نـدانـد اولا نـمـى تواند آنچه را که نـسـل جـوان مـى گـویـد و مـى خواهد بفهمد و به سئوال و نیاز او پاسخ گوید ثانیا به خاطر همین ندانستن و نفهمیدن ممکن است که با او به مخاصمه برخیزد و او را تکفیر و طرد کند و در نتیجه نمى تواند او را رهبرى و هدایت نماید.245

مـطـالعـه کـتـب ادبى قدیم و جدید، شنیدن سخنان سخنوران نامدار و حفظ آیات ، روایات ، سـخـنـان نـغـز و اشـعـار و استفاده به جا از آنها، بر بلاغت و فصاحت مبلغ و پیام دهنده مى افزاید.

دوم . ابـزارهـاى نـوشـتـارى : امـروزه بـیـشـتـر پـیـام هـا از طـریـق نـوشـتـه بـه دیـگـران مـنـتـقـل مـى شود. خواننده پیام مى تواند نوشته را همراه خود داشته باشد و در زمان مناسب بـارهـا آن را مـرور کـنـد. ایـن نـوشـتـه هـا مى تواند در قالب کتاب ، مقاله و نشریه و با وبلاگ ها در دسترس پیام گیران قرار گیرند.

1. کـتـاب : کتاب خوب هنوز هم ارزشمندترین و مهم ترین عنصر در عرصه علم و فرهنگ و از بـهـتـریـن ابـزارهـا بـراى پـیـام رسانى است . کتاب نقش برجسته ممتازى در پیدایش ، تـکـمـیـل ، تـصحیح و هدایت آگاهى هاى جوانان دارد؛ امروزه بیان و شرح عقاید و باورهاى دیـنـى ، مـوضـوعـات اخلاقى ، مفاهیم علمى و هر آنچه یک پیام رسان و پیام دهنده مسلمان در صـدد رسـانـدن آن بـه مـخـاطـب جـوان اسـت ، مـى تـوانـد از طـریـق کـتـاب ، منتقل شود.

2. مـطـبـوعـات : بـه وسـیـله مـطـبـوعـات مـى تـوان مـسـائل اسـلامـى را بـه نـسـل جـوان آمـوخـت و مـطـابـق با نیازها و مناسبت ها، به تدریج آنان را با فرهنگ اسلام و انـقلاب آشنا نمود. ارتباط با نسل جوان به وسیله مطبوعات نسبت به ابزارهاى نوشتارى دیـگـر بـرتـر و آسـان تـر اسـت زیرا مطبوعات نسبت به کتاب ها، ظرفیت تنوع پذیرى بـیـشـتـرى دارند و ارزان تر، سریع تر و آسان تر در دسترس علاقه مندان و عموم مردم قـرار مـى گـیـرنـد. مـهـم آن اسـت ، این که مطالب ارائه شده در مطبوعات باید به زبان مـطـبـوعـات و گـونـه اى بـاشـد کـه جـوان آن را درک کـند و ضمن بهره مندى از آن هدایت و راهـنـمـایـى شـود. بـنـابـرایـن مـبـلغـان و مـربـیـان آمـوزشـى کـه بـه نـحـوى بـا نسل جوان سر و کار دارند مى توانند با ارائه مطالب منطقى و زیبا و نوآورى و ظرافت در ارائه پیام ، ارتباط خود را با جوان مستحکم تر و تنگ تر نمایند.

3. وبـلاگ : شـایـد بـهـتـر بـاشد این بحث در بخش معرّفى اینترنت مطرح گردد، امّا به اختصار آن که :

وبـلاگ ، مـحـیطى است که به پیام رسان امکان انتشار ایده ها و پیام هاى خود را همانند یک روزنـامـه نـگـار مـى دهـد. عـامـل مـحـبـوبیّت و رشد سریع پدیده وبلاگ در میان کاربران ایـنـتـرنـت ، راحتى استفاده از این ابزار است . امروزه جوانان بسیارى از طریق اینترنت ، در اتـاق هـاى مـنـزل خـود بـه وبـلاگ هـایـى کـه آن سـوى دنـیـا نـوشته مى شود به راحتى دسترسى دارند و به همین دلیل مى توان آن را در زمره مهم ترین ابزارهاى پیام رسانى ، از نوع نوشتارى (در محیط دیجیتالى ) به شمار آورد.

سوم . ابزارهاى دیدارى و شنیدارى : از ابزارهاى مهم دیدارى و شنیدارى که قدرت بسیار زیادى در جذب مخاطبان خود دارند، موارد زیر را مى توان نام برد:

1. تصاویر: در میان تصویرها نقش فیلم از همه برجسته تر است زیرا دیدراى ـ شنیدارى اسـت و بـا جـذابـیت خود بیشترین تاءثیر را در بینندگان مى گذارد. استفاده هنرمندانه از این ابزار ارتباطى ، مى تواند پیام هاى دینى را از طریق تصویر و صدا، در ذهن جوانان جاى دهد و آن را ماندگار سازد.

2. رایـانه : رایانه ها در عصر حاضر که عصر انفجار اطلاعات است مى توانند نقش مهمى در تـبـلیـغ و تـبـیـیـن مـعـارف بـشـرى ایـفـا کـنـنـد. امـروزه بـه دلیل حجم گسترده اطلاعات ، کمبود فرصت ها و تهاجم فرهنگى استعمارگران باید پیام دهـنـدگـان دینى و مراکز فرهنگى ، خود را به سلاح پیشرفته رایانه مجهز کنند و از آن در راستاى نیاز جوانان بهره گیرند.

3. ایـنـتـرنـت : ایـنـترنت شبکه اطلاع رسانى گسترده اى است که براى ایجاد ارتباط میان شـبـکـه هـاى دولتـى و خـصوصى در سطح جهان تاءسیس شده است .246 امروزه بر اثر گـسـتـرش عـلم و فـنـّاورى ، جـهـان به دهکده اى تبدیل شده که هر نقطه اى از آن از نقطه دیـگـر اثـر مـى پـذیـرد و بـا تـوجـه بـه ایـن ویـژگـى اسـت کـه صاحبان آراء و عقاید گوناگون با توسل به ابزارهاى ارتباطى پیشرفته از جمله اینترنت در صددند افکار جـهـانیان خصوصا نسل جوان را تسخیر کرده و به منافع خود دست یابند در چنین وضعیتى ضـرورت دارد کـه متولیان علم و فرهنگ اسلام و انقلاب نیز با استفاده از این ابزار پیام انقلاب و اسلام را به گوش جهانیان برسانند. از سوى دیگر تهاجم فرهنگى دشمن به نـسل جوان نیز ایجاب مى کند که پیام دهندگان از شگردها و شبهه هاى القا شده در سطح جهان آگاه باشند و در صدد مقابله و پاسخ گویى به آنها بر آیند.247

4. مـاهـواره : رشـد و تـوسـعـه تـکـنـولوژى بـویـژه مـاهواره تحولى عمیق و گسترده ، در ارتباطات جهانى بوجود آورده است . امروزه ماهواره هاى پیشرفته چون ((لاکروس )) و ((ک . اچ . 11)) که یکى از ماهواره هاى فعال در جنگ خلیج فارس بود به ابر قدرت ها امکان مـى دهـد کـه با کسب اطلاعات دقیق و به موقع در مورد دشمن ، به موازات جنگ نظامى ، به یـک جـنـگ روانـى دسـت بـزنـند. به کارگیرى و استفاده صحیح و به موقع از این رسانه تاءثیر معجزه آسایى بر شنوندگان باقى مى گذارد و متولیان فرهنگى نظام اسلامى بـایـد خود را به سیستم ماهواره مجهز کرده ، صداى اسلام و انقلاب را به گوش ‍ جوانان جهان برسانند.248

البـتـه در کـنـار ایـن وسـایـل ارتـبـاطـى دیـدارى و شـنـیـدارى ، ابـزارهایى چون رادیو و تـلویـزیـون ، سـیـنـمـا و ویـدئو مـى بـاشـد کـه بـه دلیل آشنایى مخاطبان با آنها و نیز اطاله کلام از تبیین آنها صرف نظر مى کنیم .
4 ـ 2. پیام گیرندگان (مخاطبان )

یـکـى از ارکـان مهم و ارتباطى ، پیام گیرنده مى باشد که با نبود او پیام رسانى معنى پیدا نمى کند. به عبارت دیگر فرایند ارتباطى ، چرخه اى عملیاتى و فرایندى است که از پـیـام دهـندگان آغاز و به مخاطبان ختم مى گردد و پس از ارتباط با مخاطب از طریق یک بـازخـورد مـجـددا بـه پـیـام دهـنـده بـاز مـى گـردد. ارتـبـاط مـیـان پـیـام دهـندگان و پیام گـیـرنـدگـان همواره از راه فکر و اندیشه برقرار مى شود که عالى ترین نوع ارتباط انسانى بوده ، شناخت نسبى طرفین از یکدیگر، لازمه چنین ارتباطى است .

مخاطب شناسى داراى چنان اهمیتى است که فرایند ارتباطى بدون آن نه تنها توجیه پذیر نـیـسـت بـلکـه سـبـب نـاکـامـى از مـوفـقـیـت قـطـعـى در ارتـبـاط بـا نسل جوان خواهد شد.

در بـرقـرارى یـک ارتـبـاط صـحـیـح و مـؤ ثـر بـا جـوانـان و انتقال پیام به آنها توجه به عوامل زیر اجتناب ناپذیر و بسیار حیاتى است :

یـک . ویـژگـى هـا و نـیـازهاى مخاطبان : توجه به ویژگى ها و نیازهاى همه مخاطبان به طـور اعـم و نـیازهاى اساسى جوانان به طور اخص از اهم موضوعات روان شناسىِ ارتباط بـا جـوانان است . در برقرارى یک ارتباط قوى ، پایدار و سازنده ، شناخت ویژگى هاى زیـسـتـى ، ذهـنـى ، عـاطـفـى و اجـتماعى ، تمایلات ، انگیزها بازخوردها، نگرشها، سلسله نـیـازهـاى روانـى جـوانـان و نظام ارزشى حاکم بر اندیشه و افکار آنها اولین و اساسى ترین گام در جهت برقرارى ارتباط با نسل جوان است .249

بنابراین مبلغان و مربیان باید با جدا کردن و متمایز ساختن مخاطبان ، با آنان با زبان خودشان سخن بگویند و پیام مورد نیاز گروه را به آنان برسانند.

دو. آشـنـایـى بـا سـطـح آگـاهـى جـوان : پـیـام دهـنـدگـان قـبـل از هـر چـیـز بـایـد سـطـح علم و آگاهى جوانان را مورد توجه قرار دهند. اصولا اگر ارسـال پـیـام بر اساس معرفت و آگاهى جوانان صورت نگیرد تلاش پیام دهندگان بى ثمر خواهد ماند.

سـه . تـوجـه به باورهاى جوان : دقت و توجه اساسى به باورهاى دینى مخطبان همواره بـایـد مـورد عـنـایـت پـیـام دهـنـدگـان قـرار گـیـرد، زیـرا این باور مذهبى جوانان است که شکل و کیفیت پیام مبلغان را مشخص مى سازد. در یک نگرش کلى مى توان مخاطبان خود را بر حسب باورها به سه گروه تقسیم نمود:

گـروه اول کسانى اند که ضمن پاى بندى به مبانى دینى ، خود از اطلاعات دینى کافى بـرخـوردارنـد و زمـیـنـه مـنـاسـبـى بـراى پـذیـرش پـیـام دارنـد. گـروه دوم کـه شـامـل بـیـشتر مخاطبان مى شود تا حد قابل قبولى به مبانى دینى پاى بند بوده ، ولى ایـمـان و عـمـل آنان عمق کافى ندارد و همواره نیازمند به راهنما هستند. و گروه سوم حاضر به شنیدن پیام نیستند.250

بـنابراین گاه جوان براى پذیرش پیام تنها به یک جرقه نیاز دارد گاه به یک موج و تـلاطـم شـدیـد. گـاه نـیـز اصـلا آمـادگـى نـدارد و بـراى برقرارى ارتباط با او باید اول سنگلاخ ‌ها را هموار کرد.

چـهـار. شـرایـط و مـوقعیت برقرارى ارتباط با جوان : انتخاب شرایط و موقعیت و فضاى مـنـاسـب و مـطـلوب بـراى برقرارى ارتباط آرام سالم و سازنده با جوان بسیار مهم است . بـرقـرارى یـک ارتباط مؤ ثر و پویا و کارآمد با جوانان مستلزم آن است که آنان از آرامش خـاطـر و آسـودگـى خـیال برخوردار باشند. بدیهى است که بهترین و مناسب ترین زمان بـراى بـرقـرارى یـک ارتـبـاط مـتـقابل و خوشایند با جوانان در جهت دستیابى به اهداف اخـلاقـى و تربیتى ، اصلاح رفتار و ایجاد انگیزه تلاش و تفکر متعالى و خلّاق ، اوقات فـراغـت اسـت . در ایـن زمـان جـوانـان بـه دور از فـشـارهـاى ذهـنـى و خـسـتـگـى جسمى ، با مـیـل و رغـبـت ، آگـاهـانـه و آزادانـه آمـادگـى روانى و اجتماعى لازم را براى برقرارى یک ارتباط سالم و گفت و شنودى صمیمانه با مربیان ، فرماندهان ، مدیران و مبلّغان دارد. در شـرایـطـى کـه هـیـجـان ، اضـطراب ، نگرانى و ترس بر وجود جوان ما حکم است و یا در مـوقـعـیـتى که گرسنگى ، تشنگى ، بى خوابى و خستگى جسمانى و روحى بر او غالب اسـت ، پـیـام دهـنـدگـان نمى توانند یک ارتباط مؤ ثر و سودمند برقرار کنند. بنابراین مـوقـعـیـت شـنـاسـى جـوانـان تـوسـط پـیـام دهـنـدگـان در بـرقـرارى ارتـبـاط و انتقال پیام به جوانان بسیار حائز اهمیّت است .251

پـنج . جایگاه اجتماعى جوان : پایگاه و جایگاه اجتماعى جوانان برگرفته از موقعیت کلى آنـان در جـامعه مى باشد. جایگاه و پایگاه اجتماعى نشان دهنده اعتبار، ارزش و موقعیت فرد مـى بـاشـد و سـبـب مى شود که افراد در رده هاى گوناگون قرار گیرند. پیام دهندگان بـایـد بـدانـند که جوانان داراى جایگاهها و پایگاههاى متفاوت هستند و بر این اساس پیام آنها به مخاطب نشان باید با ابزارها، شیوه ها و روشهاى متفاوت انجام گیرد.

شـش . روش بـرقـرارى ارتـبـاط و انـتـقـال پیام به جوان : اتخاذ روش مناسب و مؤ ثر در بـرقـرارى ارتـبـاط بـا جـوان از مـهـم تـریـن عـوامل برقرارى و استمرار یک ارتباط مفید، سـازنـده و کـارآمـد بـا نـسـل جـوان اسـت . هـر قـدر روش ارتـباطى ما از گیرایى و جذابیت بـیـشـتـرى بـرخـوردار بـاشـد، زودتـر و سـهـل تـر مـى تـوانیم به اهداف ارتباطى خود نـائل آیـیـم . بـه عـبـارت دیـگـر مـؤ ثـرتـریـن روش ارتـبـاطـى و انـتـقـال پـیام به جوان روشى است که در آن به طور غیر مستقیم حوزه شناختى و احساسى جوان به صورت جدى متاءثر شود و باور و بینش تازه اى در او بارور گردد که نتیجه آن بالطبع تبلور رفتار مطلوب خواهد بود.252

تـوجـه بـه نـقاط قوت ، نیازهاى عاطفى و انگیزه هاى روانى ، ایجاد شرایط مناسب براى مـخـاطـب ، کـسـب اطـلاعـات و مـعلومات پیرامون موضوع مورد علاقه جوان تعریف و تمجید و تـکـریـم ابـعـاد مـثـبـت شـخـصـیـت جوان 253، هم اندیشى با جوان ، رعایت ادب و نزاکت در ارتـبـاط254 و... مـؤ ثـرتـریـن روش براى آغاز برقرارى یک ارتباط سازنده ، پویا و موفق است .
پی نوشتها

213. سـاروخـانـى ، بـاقـر، درآمـدى بـر دایرة المعارف علوم اجتماعى ، (تهران ، کیهان ، 1370) ص 446.

214. همان ، ص 447.

215. طهماسبى ، مهدى ، چگونگى انتقال مفاهیم دینى به جوانان ، (قم ، مرکز پژوهش هاى صدا و سیما، 1381)، ص 14.

216. سـاروخـانـى ، بـاقـر، جامعه شناسى ارتباطات ، (تهران ، اطلاعات ، 1371)، ص 19.

217. محسنییان راد، مهدى ، ارتباطشناسى ، ص 43.

218. همان ، ص 43.

219. ر.ک ، سـاروخـانـى بـاقـر، جـامـعـه شـناسى ارتباطات ، ص 29 تا 34؛ سید محمد دادگران ، مبانى ارتباطات جمعى ، ص 29 تا 32.

220. مجله پیوند، ش 184، بهمن 1373، ص 45.

221. آقـایـانـس جـواد، مـحـمـد، چگونه مى توان در مردم نفوذ کرد و باور و رفتارشان را تغییر داد، (تهران ، 1372) ص 35 تا 53.

222. اصول کافى ، ج 1، ص 43.

223. رزاقـى ، احـمـد، اهـمـیـّت و ضرورت تبلیغات ، تهران ، سازمان تبلیغات اسلامى ، 1370، ص 58.

224. مجله مسجد، ش 52، 1379، ص 22.

225. مطهرى ، مرتضى ، مجموعه آثار، ج 3، ص 195 ـ 196.

226. همان ، ص 178.

227. بحار الانوار، ج 75، ص 53.

228. مطهرى ، مرتضى ، سیرى در سیره نبوى ، ص 203.

229. ر.ک : ترجمه میزان الحکمة ، ج 14، ص 6854 ـ 6856.

230. نگارش حمید و دیگران ، تبلیغ دین از منظر دین ، (قم ، پژوهشکده تحقیقات اسلامى )، ص 75 ـ 76.

231. الهامى نیا، على اصغر، تبلیغ در قرآن ، ص 57 ـ 58.

232. بحارالانوار، ج 1، ص 85.

233. مطهرى ، مرتضى ، حماسه حسینى ، ج 1، ص 197.

234. غررالحکم ، ج 1، ص 210.

235. مطهرى ، مرتضى ، سیرى در سیره نبوى ، ص 197.

236. باقى نصرآبادى ، على ، فروغ اندیشه ها، ص 10.

237. باقى نصرآبادى ، على و حمید نگارش ، رمز موفقیت استاد مطهرى ، ص 120.

238. ر.ک : بـاقـى نـصـر آبـادى ، عـلى ، ((عـوامل پایدارى و جاودانگى نهضت عاشورا))، فصلنامه حکومت اسلامى ، سال هشتم ، ش اوّل ، بهار 1382، ص 354.

239. حماسه حسینى ، ج 1، ص 349 ـ 350.

240. شرح غرر الحکم ، ج 2، ص 485.

241. راونـدى مـرتـضـى ، تـاریـخ تـحولات اجتماعى ، (تهران ، شرکت سهامى کتابهاى جیبى ، چاپ دوم (بى تا))، ص 118.

242. شـیـرازى ، محمّد، جنگ روانى و تبلیغات (تهران ، معاونت تبلیغات و انتشارات حوزه نمایندگى ولى فقیه در دافوس ، 1376)، ص 155.

243. شرح المختصر، ص 11.

244. مطهرى ، مرتضى ، سیرى در سیره نبوى ، ص 198.

245. باقى نصرآبادى ، على و حمید نگارش ، رمز موفقیت استاد مطهرى ، ص 257.

246. نشریه فرماندهى و ستاد، تهران ، زمستان 1379، ص 29.

247. تبلیغ دین از منظر دین ، ص 201.

248. شیرازى ، محمد، جنگ روانى و تبلیغات ، ص 173 ـ 174.

249. مجله پیوند، ش 189 ـ 190 ـ 191، تابستان 1374، ص 16.

250. تبلیغ دین از منظر دین ، ص 115 تا 118.

251. مجله پیوند، ش 189 ـ 190 ـ 191، تابستان 1374، ص 18.

252. همان ص 19.

253. روزنامه همشهرى ، 6 / 11 / 1376.

254. همان ، 7 / 11 / 1376.