تشابه و تمایز کلام و فلسفه

مقصود از فلسفه در عنوان بحث، فلسفه الهی است که به فلسفه اولی و فن اعلی شهرت دارد نه فلسفه مادی و نه فلسفه علمی، و مشابهت و تمایز آن را با علم کلام از سه نظر می‏توان بررسی نمود:1-موضوع 2- اسلوب و روش بحث 3-اهداف و غایات.
1-موضوع فلسفه و کلام
رأی مشهور و رایج درباره موضوع فلسفه این است که موضوع آن«موجود بما هو موجود»می‏باشد:شیخ الرئیس در آغاز الهیات شفاء پس از بررسی و نقد دو نظریه دیگر که موضوع فلسفه اولی را وجود خداوند و با اسباب عالی هستی می‏دانند گفته است: «فالموضوع الاول لهذا العلم هو الموجود بما هو موجود». (1) فلاسفه اسلامی پس از شیخ الرئیس نیز طرفدار همین نظریه‏اند، و به گفته استاد شهید مطهری، ارسطو اولین کسی است که پی برد یک سلسله مسائل است که در هیچ علمی از علوم اعم از طبیعی، ریاضی، اخلاقی، اجتماعی و منطقی نمی‏گنجد و باید آنها را به علم جداگانه‏ای متعلق دانست و شاید هم او اول کسی است که تشخیص داد محوری که این مسائل را به عنوان عوارض و حالات خود گرد خود جمع می‏کند، «موجود بما هو موجود» است (2)
درباره اینکه موضوع علم کلام چیست در فصلهای پیشین به تفصیل بحث شد و دانستیم که در این باره آراء مختلفی ابراز گردیده که اجمال آنها چنین است:
1-موجود بما هو موجود.
2-معلوم، از این جهت که در طریق اثبات عقاید دینی قرار می‏گیرد.
3-ذات و صفات خداوند.
4-اصول عقاید دینی.
5-اوضاع شریعت.
بنا بر نظریه نخست، فلسفه و کلام از نظر موضوع متحد، و بر پایه آراء دیگر، موضوع آن دو متمایز می‏باشد.گفتنی است که محقق لاهیجی در گوهر مراد، کلام را به دو قسم:کلام متقدمان و متأخران تقسیم کرده و موضوع کلام متقدمان را اوضاع شریعت و موضوع کلام متأخران را موجود بما هو موجود دانسته و نتیجه گرفته است که کلام متقدمان با فلسفه از نظر موضوع متمایز و کلام متأخران با آن متحد می‏باشد. (3)
نامبرده در شوارق بدون اشاره به تقسیم مزبور پس از نقل و بررسی آراء پیرامون موضوع علم کلام گفته: «فالصواب ان لا یفرق بین الکلام و الفلسفه الالهی بحسب الموضوع بل یجب ان یجعل موضوع کلا العلمین الموجود بما هو موجود» (4) رأی صحیح این است که میان کلام و فلسفه الهی از نظر موضوع تفاوتی گذاشته نشود بلکه موضوع هر دو علم موجود بما هو موجود بشمار آید.
2-اسلوب بحث در فلسفه و کلام
در تاریخ فلسفه اولی از دو نظام فلسفی مشائی و اشراقی بسیار یاد می‏شود.تفاوت بارز این دو نظام فلسفی در اسلوب بحث و شیوه شناخت آنها است.
شیوه بحث در فلسفه مشائی منحصر در تفکر برهانی و استدلال عقلانی است.شیخ اشراق از پیروان فلسفه مشاء به«حکیم بحاث عدیم التأله» (5) یاد کرده است.و حکیم سبزواری در وصف آنان گفته است: «این گروه در طریق معرفت به مجرد نظر و بیان و دلیل و برهان اکتفا می‏کنند و از این جهت به آنان حکمای مشاء گفته می‏شود که عقل آنان پیوسته در مشی فکری بسر می‏برد، زیرا نظر و فکر عبارت است از حرکت از مطالب به سوی مبادی و از مادی به سوی مطالب.» (6)
و در نظام فلسفه اشراقی تفکر و استدلال برهانی گر چه لازم است ولی کافی نبوده و بهره‏گیری از ذوق عرفانی نیز لازم می‏باشد.حکیم سهروردی درباره آنان گفته است:«حکیم الهی متوغل فی التأله و البحث» (7) و حکیم سبزواری آنان را چنین وصف نموده است:«آنان میان هر دو طریقه پیشین(تفکر برهانی و ذوق عرفانی)جمع کرده‏اند و به اشراقیون معروف می‏باشند و بدین جهت به این نام موسومند که چون از عالم غرور دل برکنده و از گفتار ناصواب اجتناب نموده‏اند، از اشراقات عالم نور بهره‏مند گردیده و عنایات الهی شامل آنان شده و از اشراق قلب و شرح صدر برخوردار شده‏اند». (8)
اولین تفاوت فلسفه و کلام در روش استدلال
در هر حال در هیچیک از این دو نظام فلسفی، به مشهورات و مسلمات استناد نمی‏گردد و نیز از روشهای ظنی استدلال، مانند تمثیل و استقراء استفاده نمی‏شود، بلکه دلایل فلسفی از نظر ماده و صورت برهانی و یقینی می‏باشند.ولی رعایت این شرط در دلایل کلامی به عنوان یک اصل کلی لازم نیست، آری آنجا که متکلم در مقام کسب معرفت تفصیلی و تحقیقی پیرامون عقاید دینی است، رعایت شرط مزبور برای او لازم می‏باشد ولی در جبهه نبرد کلامی با حریف، در استفاده از شیوه‏های مختلف استدلال آزاد می‏باشد و کارآمدترین شیوه در این هنگام همان شیوه «جدال احسن»است و در چنین موقعیتی نه تنها بهره‏گیری از روش جدل نکوهیده نبوده و مایه نقصان شناخته نمی‏شود، بلکه کاری بجا و تحسین برانگیز خواهد بود چنانکه قرآن کریم پیامبر(ص)را به بهره‏گیری از جدال احسن توصیه نموده می‏فرماید «و جادلهم بالتی هی احسن»(نحل/125)و هشام بن حکم به خاطر بهره‏گیری از این روش در مناظره با عمرو بن عبید پیرامون مساله امامت مورد تکریم امام صادق(ع)قرار می‏گیرد. (9)
از این جا معلوم می‏شود که مذمت و نکوهش بزرگانی چون صدر المتألهین از شیوه متکلمان نه بدین خاطر است که آنان در مناظره با رقیبان خود از طریقه جدال استفاده می‏نمودند، بلکه به خاطر این است که آنان به قدری به مجادلات کلامی دلخوش کرده‏اند که حتی در بحثهای تحقیقی خود پیرامون معارف و عقاید دینی نیز تفکر عقلانی و دلایل برهانی را کنار گذاشته و در مرز ظواهر توقف کرده و از درک‏ حقایق فرو مانده‏اند.
و به عبارت دیگر:نکوهشهای امثال صدر المتألهین، عمدتا متوجه متکلمان اشعری است که عقل را از مقام تفکر و تحقیق عزل نموده و برداشتهای سطحی گرایانه خود را معیار سنجش و داوری در عرصه کلام و دین‏شناسی، دانسته‏اند.شاهد این مدعا، انتقاد تندی است که وی در بحث اعاده معدوم از متکلمان نموده است، زیرا پس از آنکه اکثریت متکلمان را طرفدار اعاده معدوم دانسته و روش آنان را در شناخت معارف دینی عقیم شناخته، آورده است: مانند اعتقاد به تعدد قدماء و اثبات اراده گزافی بر خداوند، و نفی داعی در افعال الهی و ابطال حکمت در آفرینش، و اثبات کلام نفسی و... (10)
می‏دانیم که موارد یاد شده نمونه‏هایی از عقاید و آراء متکلمان اشعری است.
در هر حال یکی از امتیازات میان فلسفه و کلام از نظر روش بحث این است که در فلسفه از نظر منطق ماده استناد به مشهورات و مسلمات و مظنونات و مقبولات و شعریات مجاز نیست و فقط باید به یقینیات استناد شود، و از نظر منطق صورت نیز فقط باید از روشهای یقین‏آور مانند قیاس استفاده شود.ولی این شرط در علم کلام، کلیت ندارد و متکلم در مواردی در بکارگیری روشهای مختلف استدلال مجاز می‏باشد، چنانکه بیان گردید.
تفاوت دوم:
دومین تفاوت بحثهای کلامی و فلسفی این است که متکلم غالبا در بحثهای خود موضع‏گیری دینی داشته و می‏کوشد تا عقیده‏ای را که از قبل پذیرفته است از طریق استدلال عقلی به اثبات برساند.به عبارت روشن‏تر متکلم می‏کوشد تا بحثهای عقلی را در استخدام اثبات عقاید دینی گرفته، و تلاش او بر این است که اندیشه‏های عقلی با ظواهر شرعی مطابق باشد.اگر چه احیانا برخی از متکلمان از این خط منحرف گردیده و برای اثبات اندیشه‏های کلامی خود دست به تأویل ظواهر زده‏اند، ولی فیلسوف الهی بدون موضع‏گیری قبلی و صرفا به انگیزه حقیقت جویی، بحثهای عقلی خود را به صورت آزاد مطرح نموده و با استفاده از نیروی عقل قله‏هایی بلند را در زمینه معارف الهی فتح می‏کند و بدین طریق عقاید دینی را اثبات می‏نماید.
البته نباید آزاداندیشی فلسفی را به دین ستیزی و یا بی‏تقیدی نسبت به عقاید دینی تفسیر نمود، کاری که متأسفانه از طرف برخی انجام گرفته است، بلکه مقصود این است که فیلسوف الهی با انگیزه حقیقت جویی، عقل و تفکر خویش را بکار می‏گیرد و در عین حال عقیده دارد که هدایت‏های عقلی با هدایت‏های شرعی هم آهنگ می‏باشد و اگر احیانا نتایج بحثهای عقلی صریح و استوار، با ظواهر دینی ناهماهنگ و ناسازگار باشد، باید آن را به گونه‏ای تفسیر کرد که با نتایج روشن و قطعی دلایل صحیح عقلی هماهنگ باشد.مانند ظواهر ابتدایی آیاتی که بر تشبیه و تجسیم دلالت دارند و نظایر آن، از کسانی که به گونه روشن تفاوت مزبور را یادآور شده است حکیم لاهیجی است.در این جا شایسته است به عنوان قدرشناسی از وی که این بحث را به گونه‏ای جامع و منقح مطرح نموده است متن سخنان او را از نظر محققان گرامی بگذرانیم.
«اما فرق بین کلام و حکمت آنست که چون دانسته شد که عقل را در تحصیل معارف الهی و سایر مسائل عقلیه استقلال تمام حاصل است و توقفی در این امور به ثبوت شریعت ندارد، پس تحصیل معارف حقیقیه و اثبات احکام یقینیه برای اعیان موجودات بر نهجی که موافق نفس الامر بوده باشد از راه دلایل و براهین عقلیه صرفه که منتهی شود به بدیهیات که هیچ عقلی را در قبول آن توقف و ایستادگی نباشد، بی‏آنکه موافقت ی مخالفت وضعی از اوضاع یا ملتی از ملل را در آن مدخلی بود و تأثیری باشد، طریقه حکماء بود و علم حاصل شده به این طریق را در اصطلاح، علماء علم حکمت گویند، و لا محاله موافق شرایع حقه باشد، چه حقیقت شریعت در نفس الامر به برهان عقلی‏ محقق است، اما این موافقت را در اثبات مسائل حکمیه مدخلیتی نباشد و ثبوت وی موقوف بر آن نبود.
و اگر احیانا مخالفتی میان مسئله حکمی که به برهان صحیح ثابت شده و قاعده شرعی ظاهر شود، تأویل قاعده شرعی واجب بود، و اگر ثبوتش از شرع به نوعی بود که قابل تأویل نباشد، و آن مسئله عقلی از مسائل موقوف علیه اثبات شریعت نباشد، کاشف بود از وقوع خللی در طریق ثبوت آن مسئله، و تواند بود که هیچ عقلی در چنین مسئله که موقوف علیه ثبوت شریعت نیست اصابت حق نکند.
اما اگر آن مسئله از مسائل موقوف علیه به ثبوت شرع بود، حکم به وقوع خللی در طریق آن مسئله متعین بود، اما اتفاق جمیع عقول در آن و عدم اصابت احدی بر حقیقت آن روا نبود وگرنه سد باب اثبات شرع لازم آید.
مثال اول، مسئله قدم زمانی عالم، چه نقیض آن موقوف علیه ثبوت نبوت نیست، پس اتفاق عقول در (خطای)آن جایز است.و مثال دوم، مسئله علم (خداوند)به جزئیات، چه نقیض آن لا محاله موقوف علیه نبوت است». (*)
آنگاه علم کلام را به دو قسم:کلام متقدمان و متأخران تقسیم کرده و تفاوتهای هر یک را با فلسفه از نظر موضوع، روش و غایت بیان نموده است. (11)
نامبرده در رابطه با مخالفت اشاعره با حکمت و ترویج مخالفت فلسفه با دین آورده است:«هر آینه معتزله را از مطالعه کتب حکمیه قدرت تمام و قوتی ما لا کلام در فن کلام حاصل شد و طریقه اشعریه بر این معنی مطلق شده، بنابر آنکه هر چه در صدر اسلام معمول نبود را بدعت دانسته بودند، مطالعه کتب حکمت و تصدیق ایشان را محظور و حرام شمردند، و به سعی آن جماعت مذمت حکمت در میان اهل اسلام به نوعی شیوع یافت که عاقبت به علمای معتزله نیز سرایت نمود و بالجمله، تدین به عداوت حکمت در اسلام از اشاعره ناشی شد، وگرنه حکمت در اسلام فی الحقیقه به غیر اساس شریعت و اسرار قرآن و حدیث نیست، و توهّم مخالفت میان شریعت و حکمت مبنی بر جهل و عدم اطلاع است بر حقیقت هر دو». (12)
3-مقایسه غایات کلام و فلسفه
مهمترین غایت فلسفه اولی، تکامل یافتن نفس انسانی است که از طریق شناخت حقایق موجودات بر پایه برهان بدست می‏آید، چنانچه صدر المتألهین در تعریف آن گفته است:«ان الفلسفة استکمال النفس الانسانیة بمعرفة حقایق الموجودات علی ما هی علیها و الحکم بوجودها تحقیقا بالبراهین لا اخذا بالظن و التقلید، بقدر الوسع الانسانی». (13)
«فلسفه عبارت است از تکامل یافتن نفس انسان در پرتو معرفت به حقایق موجودات آنگونه که هستند، و حکم به وجود آنها بر پایه تحقیق برهانی، نه با استناد به ظن و تقلید، به اندازه توانایی بشر».
به عبارت دیگر، می‏توان گفت:فلسفه اولی دو هدف مهم را تعقیب می‏کند:
الف:شناخت احکام و خواص کلی هستی که بر پایه آن بتوان حقایق را از پنداریات باز شناخت.
ب:شناخت اسباب و علل ماوراء طبیعی و به ویژه علت نخستین.چنانکه علامه طباطبائی در این باره گفته است:
«و غایته تمییز الموجودات الحقیقیة من غیرها و معرفة العلل العالیة للوجود، و بالاخص العلة الاولی التی الیها تنتهی سلسلة الموجودات و اسمائه الحسنی و صفاته العلیا، و هو اللّه عز اسمه.» (14) غایت حکمت الهی باز شناختن موجودات حقیقی از غیر آنهاست، و نیز شناخت علل عالی و برتر هستی، و خصوصا علت نخست که همه موجودات به او منتهی (*)در حاشیه آنرا چنین توضیح داده است:«چه سبق ذکر یافت که ارسال رسل برای بیان احکام جزئیه است از فرایض و سنن که پیروی آن موجب وصول به حق و حصول قرب وجود مطلق است، و خواص جزئیه و جزئیات احکام، معلوم کسی جز واجب نتواند بود، چه عرصه عقل بشری تنگ و پایش در سلوک این راه لنگ است. می‏گردند، و شناخت اسماء حسنی و صفات علیای او، که همان خدای عزیز است.
و در بحثهای گذشته با غایات علم کلام آشنا شدیم و دانستیم که بر این علم غایات ذیل، مترتب می‏گردد:
1-کسب معرفت تفصیلی و تحقیقی در زمینه عقاید دینی.
2-ارشاد و هدایت مسترشدان و هدایت جویان.
3-الزام معاندان، یا دفاع از عقاید دینی و پاسخگویی به شبهات مخالفان.
4-اثبات موضوع برای سایر علوم دینی.
با دقت در مطالب یاد شده روشن می‏گردد که علم کلام و فلسفه اولی در یک مورد هدف مشترک دارند، و آن بحث پیرامون وجود و صفات خداوند است و مباحث کلامی دیگر، نظیر نبوت، معاد و مانند آن نیز در حقیقت به خداشناسی باز می‏گردند، زیرا همگی مصادیق و مظاهر صفات الهی چون عدل، حکمت، رحمت و لطف می‏باشند.به همین جهت مباحث یاد شده همانگونه که در متون کلامی مورد بحث قرار گرفته‏اند در متون فلسفی نیز مطرح گردیده‏اند و با توجه به اینکه فلاسفه بر پایه مبادی یقینی و اصول برهانی موضوعات دینی مزبور را بررسی می‏نمایند، در ایفای این رسالت کلامی(کسب معرفت تفصیلی و تحقیقی در زمینه عقاید دینی)از متکلمان موفق‏تر بوده‏اند.
استاد شهید مطهری در این زمینه گفته است:
«فلاسفه شیعه، بدون اینکه فلسفه را به شکل کلام درآورند و از صورت حکمت برهانی به صورت حکمت جدلی خارج سازند، با الهام از وحی قرآن و افاضات پیشوایان دینی، عقاید و اصول اسلامی را تحکیم کردند...حدیث شیعه و فلسفه شیعه هر دو وظیفه علم کلام را بهتر از خود علم کلام انجام داده‏اند.» (15)
یادداشتها:
(1)-شفاء، قم الهیات، ابن سینا، انتشارات بیدار، ص 281.
(2)-آشنایی با علوم اسلامی(منطق و فلسفه)، استاد شهید مرتضی مطهری، ص 133.
(3)-گوهر مراد، محقق عبد الرزاق لاهیجی، طبع اسلامیه، ص 18-20.
(4)-شوارق الهام، محقق عبد الرزاق لاهیجی، ص 11.
(5)-شرح حکمة الاشراق، انتشارات بیدار، ص 23.
(6)-شرح الاسماء الحسنی، حاج ملا هادی سبزواری، ص 76.
(7)-شرح حکمة الاشراق، ص 23.
(8)-شرح الاسماء الحسنی، ص 76.
(9)-اصول کافی، یعقوب کلینی، انتشارات اسلامیه، ج 1، ص 129.
(10)-اسفار اربعه، صدر المتألهین شیرازی، ج 1، ص 361 و 362.
(11)-گوهر مراد، ص 17 و 18.
(12)-همان مأخذ، ص 24.
(13)-اسفار اربعه، ج 1، ص 20.
(14)-بدایة الحکمة، علامه محمد حسین طباطبائی، مقدمه.
(15)-آشنایی با علوم اسلامی(کلام و عرفان)، ص 55.