عقل وعشق در ادب و عرفان فارسی

بهروز صاحب اختیاری، متولد سال 1332 شمسی، پس از دریافت دیپلم طبیعی و موسیقی به اخذ مدرک کارشناسی دانشگاه نائل آمد.نامبرده در رابطه با مسائل ادبی، عرفانی، اجتماعی، اقتصادی، و تاریخی به پژوهش پرداخته:از جمله نقدی بر ادبیات رئالیستی، بررسی سی تاریخی و اجتماعی اندیشه‏های جلال آل احمد-بررسی ادبیات ایرانی-سیر تاریخ تصوف و عرفان اسلامی در ایران-نقش دل و آئینه در ادبیات عرفانی ایران-کتابشناسی رسائل عرفانی-عشق از دیدگاه مکاتب-دیوان شعر و...تاکنون این آثار از ایشان به چاپ رسیده:رساله اصطلاحات عرفانی-فلسفه و فلسفه ستیزی در اسلام شیخ علاء الدوله و چهل مجلس.
سخن از«محبت»و«عشق»همچون کاربرد دیگر الفاظ در دست شاعران و عارفان از جمله مواردی است که احتیاج به توضیح بیشتر نداشته و ندارد.
«محبت»کلمه‏ای است عربی که در قرآن مجید به آن‏باره اشاره شده است، به معنی دوستی و دوست داشتن و اصل آن از«حب»می‏باشد.
اما«عشق»لغتی است فارسی که پیران خانقاهی و دیده‏وران نازک‏خیال، در حوزه تصوف عشق‏آمیز مکتب خراسان، «عشق»را به«محبت مفرط»تعبیر و تفسیر و معنی کرده‏اند.
عشق در لغت معنایی وسیع‏تر و فراتر از «محبت»را تداعی می‏کند و عجیب آنکه عارفان دیده‏ور پارسی زبان معنای«محبت»را کیفیتی والاتر بخشیده‏اند، و«عشق»نمود و جلوه این نازک‏اندیشی مشایخ خانقاهی پارسی زبان در ایران و ماوراء النهر می‏باشد.
عشق الهی و معانی و مراتب آن، حدیثی است مقدس در زبان پارسی و نیز در عرفان اسلامی. بینش حاکم بر بیان این کلام مقدس، بینشی است عاشقانه و موحدانه، حامل آراء شور برانگیز موجود در تصوف عشق‏آمیز مکتب خراسان و اندیشه‏های باریک بین در عرفان نظری شیخ اکبر، محیی الدین ابن عربی و نیز عقاید تصوف عملی و متشرعانه مکتب بغداد که جمع معانی معنوی این نحل باعث گستردگی افکار عاشقانه عرفانی، طیران و پرواز اندیشه عشق الهی، و وسعت فضای بی‏انتها برای عروج و اوج‏گیری روحانی در سیر عوالم کشف و شهود و اشراق گردیده است.
«عشق»در بطن عرفان اسلامی و ایرانی، بگونه‏ای عجین یافته که در میان آثار موجود-در این بینش-بارسنگین تفکر قبی را نگارش رسائل درباب«عشق»و سایر رسالات«عشقیه»در بر می‏گیرد.
پس به جرأت می‏توان گفت که، تصوف اسلامی و عرفان ایرانی، خود همان«مکتب عشق»است. اما این«عشق»چیست که شاعران به سرودنش مبادرت می‏ورزند و عارفانش مفتخرند که کلام عشق بر زبان دل جاری سازند!؟
حدیث عشق، لطیفه‏ای است قدسی و هدیه و ودیعه‏ای است الهی که شرح ن در این بیان وجیز و قلم الکن نگنجد.
پس فقط با خوف قلبی و با ادب بسیار از کرانه‏ و کناره«شرح»آن به کناری می‏خزیم تا از زبان دیگران(بویژه از زبان دلبران)آن را بشنویم و با مشام جان ببوئیم.
نکته قابل عرض آنکه، «عشق»در زبان پارسی، دارای چند نوع کاربرد و استفاده می‏باشد، زبان عارفان، زبان عاشقان، زبان شوریدگان و دیوانگان عشق‏الهی، زبان رندان و قلندران و کاملان و واصلان و...و سخن«عشق»در هر یک از این رده‏ها تعبیر و تفسیر خاصی می‏یابد.
عارفان می‏گویند و بارها گفته‏اند که:عاقلی و عشقبازی!؟آنان خواسته‏اند تا میان«عقل و عشق»رابطه‏ای کلامی و منطقی و نظمی شاعرانه برقرار نمایند تا در آن رابطه و نظم، فرادستی عشق و فرودستی عقل را نشان بدهند.
اما اینکه«عشق‏بازی»کار چه‏کسانی می‏تواند باشد در این‏باره عارفان فقط به اشارتی سخن گفته‏اند و معترف شده‏اند که«عشقبازی»کار هر عاقل(دارای عقل محض و تعلق فلسفی)نیست و نتیجه‏گیری نموده‏اند که:
حیلت رها کن عاشقا، دیوانه‏شو، دیوانه‏شو
وندر دل آتش درآ، پروانه‏شو، پروانه‏شو
هم خویش را بیگانه کن، هم خانه را ویرانه کن
وانگه بیا با عاشقان، همخانه‏شو، همخانه‏شو
«مولانا»
پس تا اینجا مشخص شد که عشق‏بازی کار دیوانگان است!اما چه دیوانگانی!؟و کار کدام مجنون صفتان!؟.
خواجه احمد غزالی درهمین مرتبه، نظری به غایت زیبا ابراز داشته و در باب«عشق»سخن را به کمال رسانیده و درباره رابطه عشق و محل تجلی حضرت معشوق در آن، یعنی«دل»، عاشقانه بیان نموده و«خانه‏خالی»را همطراز و مشوق«آینه صافی»دانسته و آن را مستعد برای ظهور معشوق، تا عاشق و معشوق درهم متجلی و جابجائی ماهوی و معنوی پیدا نمایند.
خواجه احمد درهمنی مورد گفته است:
«گفتم صنما مگر که جانان منی
اکنون که همی نگه کنم جان منی
مرتد گردم، گر تو زمن برگردی
ای جان و جهان، تو کفر و ایمان منی
مگر می‏بایست گفتن، «بی‏جان گردم، گر تو زمن برگردی»، ولیکن چون گفتار شاعران بود در نظم و قافیه نگاه داشتن ماند.گرفتاری عاشقان دیگر است و گفتار شاعران دیگر، حد ایشان بیش از نظم و قافیه نیست». 1
حال برگردیم به ادامه مطلب، مشخص شد که عشقبازی کار عاقلان مصلحت اندیشی نیست.اما کار چه دیوانه‏ای و کدام مجنون صفت و فرهاد وشی؟!
عشقبازی کار دیوانگانی است که سودای حضرت معشوق را در سر می‏پرورانند و بیشک جامه‏عشق، خلعتی است که برازنده دیوانگان وادی حضرتش می‏باشد و بس، همچنانکه از هزاران پروانه عاشق فقط معدود و اندک پروانگانی در آتش عشق می‏سوزند و به مرحله فنا و بقا و لقا می‏رسند.
احمد جامی-شیخ ژنده پیل-از زبان عاشقان گوید:
عشق‏بازی، کار هر دیوانه نیست
شمع‏سوزی، کار هر پروانه نیست
سخن عاشقان درهمینجا خاتمه می‏پذیرد، ولی آیا عشق پایان‏پذیر است؟!همچنانکه نهایت گفتار «شاعران»، آغاز گرفتاری«عارفان»است، بدایت کار عارفان نیز ابتدای وجد«عاشقان»است بدایت احوال«عارفان»آغاز مرحله عاشقی است.
آری عارف«خدا»را می‏بیند، اما عاشق جز «خدا»نمی‏بیند.
عارف گوید:
بارم دهی خرم شوم
ردم کنی دلخون شوم
از تو زیاد و کم شوم
ای مونس دیرینه‏ام
«ملا محسن فیض کاشانی»
عاشق گوید:
در دایره فرمان، ما نقطه تسلیمیم
لطف آنچه تو اندیشی، حکم آنچه تو فرمائی
«خواجه حافظ»
اما گروهی از عاشقان نیز(درنهایت)به جنون الهی مبتلا می‏گردند، که بدان«عاشق دیوانه» می‏گویند، و در زبان عرب، لفظ«عقلاء مجانین» بکار برده می‏شود.
زبان حال عاشق دیوانه جمال حضرت دوست را از زبان مولانا تکرار کنیم که:
بشنو سماع آسمان، خیزید ای دیوانگان
جانم فدای عاشقان، امروز جان افشان کنیم
آتش در این عالم زنیم، وین چرخ را برهم زنیم
وین عقل پا بر جای را، چون خویش سرگردان کنیم
اما دیوانه سوخته در آتشق عشق‏الهی، قدم به مرحله‏ای فراتر می‏نهد و دنیای تازه‏تر«سکر مدام» را تجربه می‏کند.
دیوانه گنگ را نه زبانی است برای بیان و نه گوشی است بر ندایش شنوا.البته مرحله دیوانگی هم ختم نیافته و سرانجام به«کمال»رهنمون می‏شود.آری ورای عالم دیوانگان عاشق نیز فضای دیگری وجود دارد که آنجا جایگاه«و اصلان»و «کاملان»است.
پس طریق دیوانگی، در مسیر عشق‏الهی، همچنان راه به کمال می‏برد و آن مرحله‏ای است ورای وجد و جذبه و سماع که بدان مرحله سکون و آرامش نام نهاده‏اند.
مرحله«فنا فی الله»در واقع حل شدن قطره انسانی در دریای عشق‏الهی می‏باشد و آنچه در و هم ناید آن شدن.کاملی چنین گفته است:
شور و شوق و ذکر و جذبه حد و رسم ناقص است هست کامل ساکن و منظور ما این است و بس پس عشقبازی دیگری نیز وجود دارد، ورای آنهایی را که بر شمردیم، عشقبازی کاملان.
مجنون عاشق، در این مرحله در بحر«فنا»وارد می‏شود، مرحله نیستی و آرامش«مرتبه کمال و وصال».
عشقبازی کار کاملان مجمع دیوانگان عشق الهی است، و این مشخصه از اعمال رندان و قلندران می‏باشد و بس.
قلندری رندانه پاسخ می‏دهد که:
می‏پرستی شیوه دریادلان است ای عزیز
عشق‏بازی از فنون کاملان است ای عزیز
نازکان نرم را در جمع مستان راه نیست
ناز و بی‏تابی طریق عاقلن است ای عزیز
ختم کلام آنکه:پنج مرحله در ذهنیت روحانی تراوشات قلم در باب عشق الهی ظهور می‏نماید: شاعرانه-عارفانه-عاشقانه-دیوانگان و مجانین-قلندرانه و رندانه(کاملان).
مورد اول را عشق«عام»، بعدی را عشق«عام- خاص»، مرحله سوم را عشق«خاص»، چهارمی را «خاص الخالص»، و سرانجام آخرین مرحله را «اخص»می‏نامند.
نهایت عشق«کاملان»را در بیت زیر خلاصه نموده و مطلب را به انجام می‏رسانیم:
همه عالم جمال حضرت اوست
او جمیل و جمال دارد دوست
هم محب خود است و هم محبوب
عشق و معشوق و عاشق نیکوست
«شاه نعمت الله ولی»
عقل و عشق در ادبیات عرفانی
«عشق»، در تصوف و عرفان اسلامی بویژه در میان عارفان و پیران دیده‏ور و نازک خیال پارسی‏زبان، بعنوان مرکزیت و کانون اصلی کمال‏یابی انسانی و محور تمامی معارف بشری(در خلقت و هستی و عالم امکان)بشمار می‏رود.اوج لطافت انسانی و معرفت حقیقی لطیفه‏ای است که«عشق»نامند.
در مبحث اوصاف«عشق»، عرفای پارسی‏زبان الحق که به نحو احسن ادای دین نموده‏اند.حضرت مولانا سعادت آدمی را سفر در عشق و به عبارتی«رفتن از جای سوی جانان»محسوب دانسته و فرماید:
از حد چو شد دردم، در عشق سفر کردم یارب چه سعادتها، کز این سفرم آمد
آری«عشق»سر منشأ عرفان انسانی در مورد تمام پدیده‏هاست.
حضرت مولانا حدیث عشق را، حدیث بیقراری و بیخودی در جذبات الهیه می‏داند و معتقد است که عشق به نوعی غارتگر«خرد و تفکر»عقلی و فلسفی است.
در دل و جان خانه کردی عاقبت
هر دو را دیوانه کردی عاقبت
«عشق»را بی‏خویش بردی در حرم
«عقل»را بیگانه کردی عاقبت
یا رسول اللّه، ستون صبر را
استن حنانه کردی عاقبت
شمع عالم بود«عقل»چاره‏گر
شمع را پروانه کردی عاقبت
لیکن جناب مولانا، مقام عشق را فراتر از اندیشه دانسته و عشق را«حال معنی»تفسیر می‏نماید، عشق و بعبارتی مستی مدام(سکر دائم) در تفکرات مولانا چنین نمودی دارد:
ساربانا!اشتران بین، سربه‏سر قطار مست
میر مست و خواجه مست و یار مست و اغیار مست
باغبانا!رعد مطرب، ابر ساقی گشت و شد
باغ مست وراغ مست و غنچه مست و خار مست
آسمانا!چند گردی، گردش عنصر ببین
آب مست و باد مست و خاک مست و نار مست
حال صورت، این‏چنین و حال معنی، خود مپرس روح مست و عقل مست و عشق مست و اسرار مست مفهوم«عشق»در عرفان و تصوف اسلامی به‏مثابه محور تمامیت عالم امکان و آفرینش بشمار می‏رود.صریح‏ترین معنای«عشق»را در عرفان اسلامی می‏توان در دو جمله بیان نمود، لقاء اللّه و بقاء باللّه.بنابراین«عشق»از ارکان اصلی عرفان اسلامی بشمار می‏رود.
عارفان پارسی‏گوی، «عشق»را به مثابه مرکب عاشق برای رسیدن به معشوق تعبیر نموده‏اند، بعبارت دیگر«عشق»یعنی واسطه رسیدن به کمال.
پیران نازک خیال خانقاهی نیز«عشق»را مهم‏ترین نیروی محرکه انسانی برای درک عظیم‏تر «ذات مطلق»و علت اصلی وصال«حضرت معشوق» برشمرده‏اند.
مولانا فرماید:
«عشق»آن شعله است که چون بر فروخت
هرچه جز«معشوق»باقی جمله سوخت
اندیشمندانی چند نیز در حوزه فلسفه و با اندیشه‏های فلسفی، عشق را به حقیقی و مجازی تقسیم کرده‏اند.عشق‏مجازی سرمنشأ محبت و علاقه، و ابتدای هوای نفسانی است.ولی عشق حقیقی، کمال دوستی الهی و مقصدش لقاء محبوب مطلق می‏باشد.
درباره رابطه عشق‏مجازی با عشق حقیقی، گفتنی است که بزرگان فلسفه و عرفان، در رسیدن به کشف و شهود حقیقی البته که مجاز را مجاز دانسته‏اند.
شیخ الرئیس ابو علی سینا درباره«عشق» چنین می‏گوید:«بدان که عشق بر دو قسم است: یکی عشق‏حقیقی و دیگری عشق‏مجازی.عشق مجازی نیز بر دو قسم است:1-نفسانی 2ع حیوانی.عشق نفسانی، عشقی است که مبداء آن تجانس و همبستگی ذاتی نفس عاشق و معشوق باشد و بیشتر توجه و تحسین عاشق، به شمائل (سیرت و خلق)معشوق است.خلق و سیرت، آثار معنوی و نهانی معشوق می‏باشد و چون این امور جنبه نفسانی دارد، بدین‏سبب عشق نفسانی خوانده شده است.عشق حیوانی، عشقی است که مبدأ آن شهوت حیوانی و لذت‏جویی بهیمی است و توجه و اعجاب عاشق، به صورت و اندام و رنگ و خطوط و نقوش چهره و اعضای معشوق می‏باشد و چون این امور جنبه مادی و بدنی دارند، بدین‏سبب عشق حیوانی و پست نامیده شده است.» 2
در دیدگاه شیخ الرئیس، عشق‏حیوانی، اقتضای تسلط نفس اماره را بر قوه عاقله می‏نماید و غالبا با فساد و پلیدی و آز همراه است، ولی عشق نفسانی، نفس را به ملایمت و رقت و وجد در می‏آورد.
ناگفته نماند که منظور از این«نفس» همانا«خود»و«من روحانی»می‏باشد، یعنی شناخت وجودی و روحی شناخت انسان، و در انتها معرفت به خدای انسان است.چنانکه فلاسفه و عرفا «نفس»را بر سه قسم برشمرده‏اند، 1-نفس مطمئنه(نفس خیر و خوبی)2-نفس اماره(نفس شر و بدی)3-نفس لوامه(نفس خیر و شر یا نفس خوبی و بدی).
شیخ الرئیس، عشق حقیقی را عشق عفیف یا عشق پاک تعریف نموده تا از عشق‏مجازی ممتاز گردد.به عقیده صوفیه، اساس و بنیاد جهان هستی بر عشق بنا نهاده شده است، جنب و جوش و روشنایی، سراسر عالم وجود، از پرتو عشق است و کمال واقعی را در عشق باید جستجو کرد.
و نیز برخی دیگر را عقیده بر این است که: «جمیع کمالات را که در ذات یک فرد باشد عشق گفته‏اند و این صفت جز حق را نباشد، که به‏همین دلیل، عشق را به ذات احدیت مطلق، تعبیر کرده‏اند». 3
و در جایی دیگر ادامه می‏دهد:«اشتقاق عاشق و معشوق، از عشق است و عشق در مقر خود از تعین منزه است و در حریم عین خود از بطون و ظهور مقدس...، ذات عشق از روی معشوقی، آینه عاشق آمد تا در وی، مطالعه جمال خود کند.و از روی عاشقی، آینه معشوق آمد تا در او، اسماء و صفات خود بیند، ...
«معشوق و عشق و عاشق، هر سه یک است اینجا چون وصل درنگنجد، هجران چه‏کار دارد؟» 4
عارفی به بیان دیگر گوید:
«چون پرده برگشودند، خود را به ما نمودند معشوق و عشق و عاشق، دیدیم یک وجودند» 5
جناب خواجه حافظ«عشق»را شارح و حلال مشکلات و معضلات«عقل و خرد»دانسته و حیطه «عقل»را در الهامات و اشراق محدود می‏داند و می‏فرماید:
«دل»چو از«پیر خرد»نقل معانی می‏کرد
«عشق»می‏گفت بشرح، آنچه بر او مشکل بود بس بگشتم که بپرسم سبب«درد فراق»
«مفتی عقل»در این مسئله لا یعقل بود شیخ فرید الدین عطار نیشابوری نیز در مبانی درک عشق و عقل از عالم‏هستی و مقام حضرت خالق آفرینش، مقام«عقل»را فروماندگی در مرتبه حیرت می‏داند و در یکی از سروده‏های منظوم خود آن را شرح داده و در پایان نتیجه می‏گیرد:
همه ذرات عالم، مست عشقند
فرومانده میان نفی و اثبات
در حال، سخن بر سر«عقل»است و تعابیر مختلف از«عقل»، اما اصل این مقال تنها بدان تعلق ندارد.در حوزه کلام، فقه، اخلاق، فلسفه، عرفان و تصوف برا«عقل»مفاهیم و معانی ویژه‏ای قائل شده‏اند.«عقل»به مثابه نقطه عطف در مرحله ورود به دوسویه کفر و الحاد است.
«عقل خود بین»یا«عقل محض»مایه گمراهی به سوی خواهشهای نفسانی و لذایذ بهیمی بوده که این«عقل»را بعنوان سرمایه کفر و الحاد برشمرده‏اند.
لیکن«عقل خدا بین»یا«عقل شریف» -عقل متواضع انسانی یا بعبارت عرفا«عقل جنون‏زده»-که در تحت فرمان ذوق و الهام و اشراق درآمده باشد، سرمایه ایمان است.پس مفهوم«عقل»در هر یک از دو مقوله فوق، دارای معانی یاد شده درهمان موارد می‏باشند.
بحث عقل و عشق، یکی از شیرین‏ترین و با اهمیت‏ترین مباحث موجود در فلسفه و عرفان اسلامی بشمار می‏رود.
مراد و منظور عقلا و دانشمندان و فلاسفه از «عقل»، بیشتر«عقل محض»است البته بعنوان سرمایه ایمان، یعنی مناسبت ظرف و مظروف را (علی‏رغم اعتقاد و ایقان به آن)نادیده می‏گیرند، و در نتیجه از اینجاست که اختلاف آراء آنان با عرفا و متصوفه آغاز میشود.
تحصیل عشق، جز به مدد«دل»حاصل نمی‏شود و در حیطه وصل و لقاء از تعقل و تفکر کاری برنمی‏آید، و درک آن مقام بجز اهداء نقد هستی و«از جان گذشتن»میسر نخواهد بود.
خواجه حافظ فرماید:
تحصیل عشق و رندی، آسان نمود اول
و آخر بسوخت جانم، در کسب این فضائل
حلاج برسردار، این نکته خوش بیان کرد
از شافعی مپرسید امثال این مسائل
اما«عقل»را از عالم ناسوت و«عشق»را برآمده از عالم لاهوت دانسته‏اند.
تفسیر وجود آدمی نیز برهمین منوال تعبیر گشته و آن را از دو جنبه مادی یا ناسوتی(عالم سفلی)و معنوی یا لاهوتی(عالم علوی) برشمرده‏اند.
و برهمین اساس«قاب قوسین»را معنایی بس شگرف و عجیب و معنوی بیان نموده‏اند. جهان«خلق و امر»با تفسیر باطنی از«کن فیکون»[کن باش، فیکون پس می‏شود]را بر همین اساس‏[کن از جهاد امر و فیکون از جهاد خلق صادر شده‏اند]مورد تجزیه و تحلیل فلسفی و عرفانی قرار می‏دهند.(با توجه به سوره اعراف- آیه 52).
اما عشق و دیعه‏ای است الهی در نهاد آفرینش و در وجود اشرف آن.
شیخ ابو سعید ابو الخیر فرماید:
عشق آمدنی بود نه آموختنی
عشق لطیفه‏ای است الهی و مرکبی است
برای وصال عاشق هرچند که این مرکب تا درگاه معشوق راه می‏برد ولی به اندرون راهی ندارد.
عشق واسطه‏ای است کشش‏گونه:به قول لسان الغیب غزل پارسی حضرت خواجه:
تا که از جانب معشوق نباشد کششی
کوشش عاشق بیچاره بجایی نرسد
لیکن چون«عشق»در نهاد بشریت نهاده شده است، دعوت عام نیز از آن صادرمی‏شود، بگونه‏ای که خواجه شیراز معتقد است:
گرچه وصالش نه بکوشش دهند
آنقدر ای دل، که توانی بکوش
درهمین مورد، استاد سخن شیخ مصلح الدین سعدی فرماید:
مرا مگوی که سعدی، طریق عشق رها کن
سخن چه فایده گفتن، چوپنده می‏ننیوشم
به راه بادیه رفتن، به از نشستن باطل
و گر مراد نیابم، به قدر وسع بکوشم
البته بعضی از عارفان دیده‏ور سخنان فوق را بگونه‏ای دیگر بیان نموده‏اند، آنجا که شیخ نجم الدین رازی می‏گوید:
گفتا:هر دل به عشق ما بینا نیست
هر جا صدف گوهر عشق ما نیست
سودای وصال ما ترا تنها نیست
لیکن قد این قبا به هر بالا نیست
ام نجم الدین رازی خود ادامه داده و می‏گوید:
عشق تو کجا سد به هر خویش پسند
ناکرده وجود خویش پیش توسپند
عشق تو همائی است که چون پربگشاد
سلطان کند او را که برو سایه فکند
حال ببینیم که این الطاف و مرحمت معشوقی چگونه نصیب عاشق می‏شود.
مشاهده روحانی یا مشاهده جمال معنوی که به نور مشاهده نیز تعبیر شده است، اولین جرقه تکان دهنده و جانسوز است که در این مورد مبحث عمیق عشق‏مجازی و عشق‏حقیقی مطرح و آغاز می‏شود.
دیدار یا مشاهده، گام اول عاشقی است، به قول‏
نجم الدین رازی:
اصل همه عاشقی، ز دیدار افتد
چون دیده بدید، آنگهی کار افتد
در عرفان و تصوف اسلامی با اشاره به سوره اعراف آیه 171 میثاق روز ازل و پیمان الست را با پاسخ» «قالوا بلی»ندا درمی‏دهد.روز«الست»را روز ابتداء آغاز عاشقی دانسته‏اند، که جواب عاشق نیز«قالوا بلی»بوده است، نجم الدین رازی گوید:
ما شیرو می عشق تو، با هم خوردیم
با عشق تو، در طفولیت خو کردیم
نه‏نه غلطم، چه جای اینست که ما
با عشق تو درازل، به هم پروردیم عقل را اینجا مجال جولان نیست زیرا که عقل، عاقل را به معقول بیش نرساند، لیکن«عشق است که عاشق را به قدم نیستی به معشوق رساند و چون عقل را بر آن حضرت راه نیست، رونده به قدم عقل بدان حضرت نتواند رسید.از آنجا که راه به راهبری«رفرف عشق»نتواند بود، اینجاست که عشق به یک جذبه سالک را از قاب قوسین سرحد وجود بگذارند و در مقام«اودانی»بر بساط قربت نشاند که«جذبد من جذبات الحق توازی عمل الثقلین»یعنی به معامله ثقلین آنجا نتواند رسید جز به جذبه، و اینجا ذکر نیز از قشر «فاذکرونی»بیرون آید، سلطان«اذکرکم»: جمال بنماید، ذاکر، مذکور گردد و عاشق، معشوق شود، و چون عشق، عاشق را به معشوق رسانید، عشق دلاله صفت بر در بماند، عاشق چون قدم در بارگاه وصال معشوق نهاد، پروانه صفت نقد هستی عاشق را نثار قدم شعله جلال معشوقی کند، تا معشوق به به نور جمال خویش عاشق سوخته را میزبانی کند، هستی مجازی عاشقی برخاسته و هستی حقیقی معشوقی از خفای«کنزا مخیفا» متجلی شده، از عاشق جز نام نمانده.
عشق آمد و شد چو خونم اندر رگ و پوست
تا کرد مراتهی و پرکرد زدوست
اجزای وجود من، همه دوست گرفت
نامیت زمن بر من و باقی همه اوست
در قعر بحر محیط معرفت، به سرّ گوهر«کنت کنزا مخفیا»جز غواصان جان باز عاشق‏پیشه نمی‏رسند، تردامنان عقل پراندیشه را در این بیشه راه نیست، عاقلان از جمال شمع این حدیث به نظاره نوری از دور قانع شده‏اند، عاشقان پروانه صفت به دیوانگی پروانگی دست رد بر روی عقل بهانه‏جوی خودپرست بازنهاده‏اند و همگی هستی 96 خود را بر اشعه جمال شمع ایثار کرده‏اند لاجرم دست مراد در گردن وصال آوردند.» 6
حضرت مولانا چنین جمع بند نموده که:
عاشقان مستند و ما دیوانه‏ایم
عارفان شمعند و ما پروانه‏ایم
ما ز عقل خویشتن بیگانه‏ایم
لاجرم دردی کش میخانه‏ایم
در ازل دادند چون جام الست
تا ابد ما مست آن پیمانه‏ایم
و پیر میهنه شیخ ابو سعید ابو الخیر درهمین مورد رباعی منحصر بفردی دارد با این مضمون:
جسمم همه اشک گشت و چشمم بگریست
در عشق تو، بی‏جسم، همی باید زیست
از من اثری نماند، این عشق زچیست؟
چون من همه معشوق شدم، عاشق کیست؟
مولانا گاهی«عشق»را مترادف و هم‏معنا با «طرب و وصل»(در ارتباط با سکرمدام)فرض دانسته و می‏گوید:
ای عاشقان ای عاشقان، آمدگه وصل و لقا
از آسمان آمد ندا کای ماهرویان، الصلا
ای سرخوشان ای سرخوشان آمد طرب دامن کشان
بگرفته ما زنجیر او، بگرفته او دامان ما
آمد شراب آتشین، ای دیو غم کنجی نشین
ای«عقل مرگ‏اندیش»رو، ای ساقی باقی، درآ ای هفت گردون مست تو، ما مهره‏ای در دست تو ای هست ما از هست تو، در صد هزاران مرحبا لیکن چاره نهایی برای وصال، جان‏سپاری در راه معبود است ولی اول گام در کسب آن مقام، داشتن«دل آینه صفت و چشم پاک»می‏باشد.تا در دیده دل«عاشقان»جمال نماید، لاجرم وقت را خوش‏آید که خوش دمی است ورود دربارگاه ملکوت اعلی.
در این معنا(عروج و طیران و پرواز در فضای ملکوتی بارگاه حضرت معشوق)حافظ فرماید: راهیست راه«عشق»که هیچش کناره نیست
آنجا جز آنکه جان بسپارند، چاره نیست
هر دم که دل به«عشق»دهی، خوش دمی بود
در کار خیر، حاجت هیچ استخاره نیست
ما را به منع«عقل»مترسان و می بیار
کان شحنه در ولایت ما هیچ‏کاره نیست
او را به چشم پاک توان دید چون هلال
هر دیده جای جلوه آن ماهپاره نیست
اما دیگر صفت عشق، خون‏ریزی است و عاشق‏کشی.
مولانا درمورد این صفت عشق گوید:
عشق از اول سرکش و خونی بود
تا گریزد هرکه بیرونی بود
حافظ همین مورد را چنین بیان می‏دارد:
الا یا ایها الساقی، ادر کاسا و ناولها
که عشق آسان نمود اول، ولی افتاد مشکلها
«عقل توجیه‏گر»را فتنه‏انگیزی حرفه است و حسابگری پیشه، ولی«عشق چاره‏گر»را عاشق نوازی روشن است و عاشق ستیزی مرام.
جدال«عقل و عشق»بمثابه کارنامه«حسن و دل»دارای سرگذشتی بس دراز بوده و هریک پیران و پیروان خاص خود را دارند لیکن عقل تا استدلال نیابد پیش نمی‏رود و«عشق»تا «ملهم»نشود ایقان و ایمان نیابد.
پس ادامه بحث عقل و عشق را وامی‏گذاریم تا از زبان دیگران گفته آید.
خوشتر آن باشد که سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
یاداشتها:
(1)-خواجه احمد غزالی، سوانح، چاپ دکتر پورجوادی، ص 5
(2)-ابو علی سینا، شیخ الرئیس، الاشارات و التنبیهات(نم نهم-مقامات العارفین)، ترجمه مرحوم دکتر سید ابو القاسم پور حسینی، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، چاپ اول، دی ماه 1347.
(3)-عراقی، فخر الدین، لمعات، با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی.چاپ اول.1363.
(4)-همان مأخذ.
(5)-مجموعه آثار درویش محمد طبسی(اثری گمنام بجامانده از قرن هشتم و نهم هجری قمری)، به کوشش ایرج افشار و محمد تقی دانش‏پژوه، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، چاپ اول، تیرماه 1351.
(6)-رازی، نجم الدین، عقل و عشق، به اهتمام و تصحیح دکتر تقی تفضلی، صفحات 64 و 65، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1345 و نیز رجوع شود به رازی، نجم الدین، عقل و عشق به اهتمام و تصحیح حمید حمید، صفحات 61 و 62، تهران، کتابفروشی زوار، چاپ اول، 1345.
عرفان و عشق و نور
منظومه‏های ژرف نگاه تو
صد کهکشان، ستاره برافشاند
در جام آتشین جهان بینت
عارف، حدیث عشق، همی خواند
از نور حق به چهره‏ات آیات است
چشم تو، میکده‏ست، خراباتست
ای عنبرین دم تو بهار افشان
جاری زبرگ ترد لبت قرآن
از رویت آبشار سحر جاری
عرفان و عشق و نور توئی آری