بینش فقهی امام در برخورد با رویدادهای نوین جهان

عبد الکریم بی‏آزار:سال 1323 در شیراز متولد، مقدمات حوزه‏های دینی را درهمانجا طی کرد و سطوح عالی و دروس خارج را در قم و نجف از محضر علمای بزرگ از جمله حضرت امام خمینی فرا گرفت و تمامی بحثهای مسائل متحدثه ایشان را تقریر نمود.در سال 1354 رهسپار دانشگاه مک‏گیل کانادا شد و در انستیتو مطالعات اسلامی به تحصیلات عالیه خود ادامه داد.از سال 1361 به تدریس در دانشگاههای ایران مشغول شد و در سال 1362 به عضویت فرهنگی دانشگاه الزهرا درآمد و از سال 1365 به معاونت پژوهشی آن دانشگاه منصور گردید و اکنون ریاست دانشکده الهیات و ادبیات این دانشگاه را بعهده دارد.تاکنون بیش از یکصد جلد کتاب برشته تحریر درآورده که از جمله آنهاست:گذشته و آینده جهان-همبستگی مذاهب اسلامی-دوره رساله نوین-مجلدات تفسیر کاشف-میثاق در قرآن(به زبان انگلیسی)-اسلام آئین همبستگی.
پس از انتقال حضرت امام خمینی رضوان الله علیه از حصر تهران به قم در سال 1343 مردم دسته دسته از نقاط مختلف به دیدار ایشان می‏شتافتند.دسته‏ای از طلاب و فضلای حوزه علمیه مشهد نیز به قم آمده بودند تا با امام دیدار کنند، حضرت امام برای این جمع که خالصانه رنج سفری طولانی را به خود هموار کرده بودند بیاناتی ایراد فرمودند و ضمن اشاره به نقص رساله‏های عملی اظهار داشتند:یکی از آرزوهای من این است که رساله‏ای بنویسم حاوی تمامی ابواب فقه و تمامی مسائل مستحدثه و مورد ابتلای روز.در مرداد ماه همان سال معظم له در منزل خود درسی را تحت عنوان«مسائل مستحدثه» شروع کردند.با اشتیاقی که از سخنان حضرت امام نسبت به فقه جامع و حاوی مسائل روز پیدا کرده بودم به تقریر و نگارش درسها و مباحث امام مشغول شدم.
فهرست مسائل مستحدثه‏ای که امام مطرح نمودند عبارت بود:
1-بیمه:تعریف بیمه، پاسخ از ایرادهای مربوط به بیمه، حکم بیمه و شرایط آن.
2-بانک:آیا کار بانک منطبق با قرض است یا امانت و ودیعه؟حکم بهره‏های دفترچه پس‏انداز و حکم جوائز آنها.
3-پول و اسکناس:اقسام پول، مالیت اشیاء انواع پشتوانه‏ها، حکم اوراق نقدی و بهادار از حیث ربا.
4-چک:تعریف، خرید و فروش چک، چکهای بی‏محل.
5-سفته:تعریف سفته، اقسام سفته، سفته حقیقی، سفته دوستانه، در صورت دیرکرد پرداخت بعد از فرارسیدن موعد سفته.
6-بلیتهای بخت‏آزمایی:تعریف و چگونگی آن، آیات و روایات دال بر حرمت آن، تحریم آن.
7-سرقفلی:تاریخ سرقفلی، ماهیت سرقفلی، اقسام سرقفلی، حکم آنچه را که مستأجر مغازه از مستأجر دوم می‏گیرد.
8-حقوق مستحدثه:مانند حق طبع، حق امتیاز، حق تقدم و...
9-تلقیح مصنوعی:انواع تلقیح مصنوعی، آبستنی مصنوعی با اسپرم همسر، آبستنی مصنوعی با اسپرم غیر همسر، نسبت نوزاد مصنوعی، زایمان نارس، تغییر طبیعی حداقل یا حداکثر دوران آبستنی، انتقال جنین به رحم دیگر.
10-کالبد شکافی و تشریح اعضای مرده: کالبد شکافی کافر برای تعلیم، کالبد شکافی مسلمانان برای حفظ حیات مسلمانی دیگر، کالبد شکافی برای کشف جنایت یا حادثه.
11-پیوند اعضاء:آیا پیوند اعضاء جایز است یا نه؟آیا با اجزاء پیوند شده می‏توان نماز خواند در صورتی که حرام گوشت باشد؟آیا اجزاء پیوند شده حکم اعضای اصلی را دارد؟
12-مسافرت با هواپیما:انواع آن، چند مسأله مهم، حکم نماز با تغییر اوقات.
در این جلسات یک نفر دیگر از شاگردان امام این مباحث را می‏نوشت، پس از جمع‏آوری و پاکنویس، آنها را خدمت امام برد تا ایشان ببینند، متأسفانه چند روز بعد مامورین ساواک برای تبعید امام به منزل ایشان یورش بردند، و ضمن سرقت بسیاری از کتابها و آثار امام آن دستنوشته‏ها را هم با خود بردند.
حضرت امام خمینی رضوان الله علیه، پس از تبعید به ترکیه در اولین نامه مورخه 19 آبان 1343 به فرزند خود شهید آیت الله حاج سید مصطفی خمینی سفارش کردند که کتاب رساله وسیلة النجاة و حاشیه‏ای را که بر آن نوشته‏اند بفرستند.چند روز بعد در تاریخ 24
همان ماه نامه‏ای دیگر می‏نویسند و باز تأکید می‏کنند که کتاب مکاسب و حواشی آن را با رساله وسیلة النجاة و حاشیه و کتاب وسائل الشیعه را بفرستند. 1
ایشان در نظر داشتند که طرح جامع و دستور حکومت اسلام و برنامه عملی مسلمانان را براساس رساله فقهیه به رشته تحریر درآورند، اما تبلیغات وسیع ایادی استعمار برای منزوی کردن اسلام و روحانیت از مسائل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی از سویی و انتشار رساله‏هایی ناقص حاوی چند بخش از ابواب فقهی و حذف بسیاری از مسائل عبادی سیاسی-چون نماز جمعه و احکام امر به معروف و نهی از منکر و دفاع و نیز مسائل حقوق قضایی و حقوق کیفری-از آن و محدود کردن آن همه مسائل اقتصادی به خمس و زکات و خالی بودن آن از مسائل روز و مستحدثه، این توهم را در میان مردم بخصوص جوانان ایجاد کرده بود که اسلام دینی است ناقص و برنامه عملی آن‏چیزی جز طهارت و نجاست و نماز و روزه و زکوة و خمس و ازدواج و طلاق نیست.
دشمنان داخلی و خارجی تلاش بسیار در این زمینه بکار می‏برند تا جوانان پرشور انقلابی را از این راه به انحراف بکشانند.
گروهکها در زندان برای جذب جوانان مسلمان انقلابی ابتدا آنها را دعوت به خواندن یکی از ترجمه‏های تحت اللفظی قرآن و رساله عملیه و حلیة المتقین می‏کردند و آنگاه از آنها می‏پرسیدند که چگونه می‏توان با این رساله به اقتصاد و سیاست پرداخت و مملکتی را با آن اداره کرد؟
آن جوانان که با خواندن مطالب بسیار ناقص و پراکنده و مبهم از پاسخ فرو می‏ماندند، آماده خواندن کتابها و تحلیلهای آنان می‏گشتند و آنچنان از این راه جذب اغفالگران می‏شدند که‏ بسیاری سرسپرده گشته و بعضی حاضر می‏شدند برای ترور آن همه شخصیتهای علمی و معنوی و روحانی جان خود را فدا کنند.
حضرت امام که یان خطر را سالها قبل از شروع انقلاب به خوبی احساس می‏کردند، رساله وسیلة النجاة مرحوم آیت الله سید ابو الحسن اصفهانی را که رساله‏ای نسبتا جامع تمام ابواب فقهی بود برگزیدند، و فتاوی و نظریات خود را در حاشیه آن مرقوم داشتند و منتظر فرصت مناسبی بودند تا مسائل روز و مستحدثه را بر آن بیفزایند.
تبعید ایشان به ترکیه فرصت بسیار مناسبی بود تا طی یکسال، تمام وقت به آن بپردازند و آن را به صورت کتاب تحریر الوسیله در دو جلد به رشته تحریر درآورند.
امام طی مقدمه کوتاهی بر این رساله می‏نویسند:«در زمان گذشته کتاب وسیلة النجاة تألیف سید الحجة فقیه اصفهانی قدس سره را حاشیه کردم و آنگاه که در اواخر ماه جمادی الثانی 1384 به دنبال حوادث دردناکی که بر اسلام و مسلمانان وارد آمد-که شاید تاریخ آن را ثبت کند-از شهر قم به«بورسا»که از شهرهای ترکیه است تبعید شدم و در آنجا تحت نظر و مراقبت فارغ البال بودم، دوست داشتم که آن حاشیه را به صورت متن مستقلی درآورم تا استفاده از آن آسانتر باشد و اگر خداوند به من توفیق دهد بسیاری از مسائل مورد نیاز روز را بر آن بیفزایم.» 2
از خدای تعالی آرزوی توفیق و از خوانندگان خواهش دارم تا برای رفع بلیات از کشورهای اسلامی مخصوصا مرکز شیعه و برای قطع دست اجانب از آنها و حسن عاقبت برای این فقیر دعا کنند.» 3
ایادی استعمار مکر و سیاست بخرج دادند تا با تبعید امام جلوی انقلاب اسلامی را بگیرند و مسلمانان را از احکام حیاتبخش اسلام دور نگاه دارند، در صورتی که خداوند این دوران تبعید را توفیقی برای تحریر برنامه عملی مسلمانان و دستور حکومت اسلامی و وسیله نجات و تحریر مسلمانان قرار داد.
«و کذلک جعلنا فی کل قریة اکابر مجرمیها لیمکروا فیها و ما یمکرون الا بانفسهم و ما یشعرون». 4
امام خمینی رضوان اللّه علیه و در کتاب ولایت فقیه می‏فرمایند:«مردان بزرگ که دارای سطح فکر وسیعی می‏باشند هیچگاه مأیوس‏
نگردیده، به وضع فعلی خود-که در زندان و اسارت به سرمی‏برند و معلوم نیست که آزاد می‏شوند یا نه-نمی‏اندیشند و برای پیشبرد هدف خویش در هر شرایطی که باشند، طرح نقشه می‏کنند که بعدا اگر توانستند شخصا آن طرح را به مرحله اجرا درآورند و اگر خودشان فرصت نیافتند دیگران هرچند بعد از 200 یا 300 سال دیگر دنبال این طرح بروند و اجرا نمایند.
اساس بسیاری از نهضتهای اشخاص بزرگ هم به همین صورتها بوده است.«نهرو»-گویا در زندان بودم که کتاب او به دست من رسید و مطالعه کردم-وقتی که در زندان به سرمی‏برد و نمی‏دانست که آزاد یا کشته می‏شود، آن کتابها را نوشت و نقشه‏ها را کشید طرح آزادی هند را داد. وقتی که آزاد شد طبق همان نقشه‏ای که در زندان کشیده بود عمل کرد و نخست‏وزیر چهار صد میلیون جمعیت شد.رئیس‏جمهور اندونزی «سوکارنو»هم در زندان دارای این افکار بود. نقشه‏ها کشیده و طرحها داده و نوشته است. امام صادق(ع)علاوه بر دادن طرح نصب هم فرموده‏اند...» 5
امام خمینی نیز در زندان به فکر طرح آزادی و تحریر مسلمانان جهان بودند، از اینرو پس از آزادی به تدریس مسائل مستحدثه فقه پرداختند و در دوران تبعید به ترکه با فراغت موفق به تدوین طرح جامع تحریر براساس قرآن و فقه و اسلام ناب محمدی تحت عنوان«تحریر الوسیله»شدند.و پس از انتقال به عراق در اولین فرصت عده‏ای از فضلای نجف را برای ویراستاری و آماده کردن آن جهت چاپ و یک نفر از فضلاء قم و نجف را برای تهیه خلاصه‏ای از آن به نام زبدة الاحکام مأمور ساختند.
معظم له در طی سالهای اقامت خود در نجف اشرف، مباحث اقتصادی و سیاسی فقه اسلام را با تحقیقات عمیق به سبک شیخ انصاری و فقه جواهری تدریس کردند که همگی به قلم خود ایشان تحت عنوان کتاب البیع در 5 جلد نوشته شد. و قسمتی از مباحث سیاسی این کتاب تحت عنوان ولایت فقیه به زبان فارسی جداگانه چاپ و منتشر گردید.
طرح تحریر امام خمینی رضوان اللّه علیه همان فقه اسلامی بود که قرنها فقهای عظام در راه آن تمام توان و اجتهاد خود را بکار برده بودند.ولی متأسفانه دست استعمار آن را به صورت رساله ناقص درآورده، مسائل سیاسی و اقتصادی و حقوقی آن را جدا کرده، خود به‏دست گرفته بود و در نتیجه فقه اسلامی از پیشرفت و توسعه فروعات و استنباط احکام مسائل جدید و مستحدثه در این زمینه‏ها باز مانده و روح تحرک از آن گرفته شده بود.
امام قدس سره در مقدمه خود بر کتاب ولایت فقیه می‏نویسند:«استعمارگران از سیصد سال پیش به کشورهای اسلامی راه پیدا کردند و برای رسیدن به مطامع استعماری خود لازم دیدند که زمینه‏هایی فراهم سازند تا اسلام را نابود کنند... در طول این مدت و در اثنای جنگهای صلیبی احساس کردند آنچه سدی در مقابل منافع مادی و قدرت سیاسی آنهاست اسلام و احکام اسلام است. مبلغینی که در حوزه‏های روحانیت درست کردند و عمالی که در دانشگاهها و مؤسسات تبلیغات دولتی یا بنگاههای انتشاراتی داشتند و مستشرقینی که در خدمت دولتهای استعمارگر هستند، همه دست‏به‏دست هم داده در تحریف حقایق اسلام کار کردند، بطوری که بسیاری از مردم و افراد تحصیل کرده نسبت به اسلام گمراه و دچار اشتباه شده‏اند.
...تصور نادرستی که از اسلام در اذهان بوجود آورد و شکل ناقصی که در حوزه‏های علمیه عرضه می‏شود برای این منظور است که خاصیت انقلابی و حیاتی اسلام را از آن بگیرند.مثلا تبلیغ کردند که اسلام دین جامعی نیست، دین زندگی نیست، برای جامعه نظامات و قوانین ندارد، طرز حکومت و قوانین حکومتی نیاورده است.اسلام فقط احکام حیض و نفاس است».
آنگاه امام رضوان الله علیه می‏فرمایند:«برای اینکه کمی معلوم شود فرق میان اسلام و آنچه به عنوان اسلام معرفی می‏شود، شما را توجه می‏دهم به تفاوتی که میان قرآن و کتب حدیث با رساله‏های عملیه است قرآن و کتابهای حدیث که منابع احکام‏ و دستورات اسلام است با رساله‏های عملیه هک توسط مجتهدین عصر و مراجع نوشته می‏شود از لحاظ جامعیت و اثری که در زندگی اجتماعی می‏تواند داشته باشد بکلی تفاوت دارد.
نسبت اجتماعیات قرآن با آیات عبادی آن از نسبت صد به یک هم بیشتر است.از یکدوره کتاب حدیث که حدود پنجاه کتاب است و همه احکام اسلام را دربردارد، سه چهار کتاب مربوط به عبادات و وظایف انسان نسبت به پروردگار است، مقداری هم مربوط به اخلاقیات، قیه مربوط به اجتماعیات، اقتصادیات، حقوق و سیاست و تدبیر جامعه است». 6
مبانی امام خمینی در مسائل مستحدثه و تدوین رساله
1-کمال تقوا در تحقیق و اجتهاد:امام خمینی رضوان الله علیه مانند سایر فقهای عظام نهایت تقوا و احتیاط را در اجتهاد و استنباط احکام بکار می‏بردند تا مبادا خدای نکرده چیزی از خود به خدا و پیامبر(ص)نسبت دهند و یا قوانین الهی را با نظریات بشری آمیخته گردانند، بلکه در تحقیقات خود تمام روایات و احادیثی که با آن استدلال می‏کردند بدون هیچ تعصبی میزان صحت و سقم آنها را بیان کرده‏اند.مثلا در بحثهای ولایت فقیه می‏گویند که این روایت با آن همه قدرت استدلالش برای نظر ما از جهت سند ضعیف، یا مرسله و یا مقبوله است 7 و یا ذکر اصطلاحاتی چون، اقوی، اولی و احوط در تحریر الوسیله نشانگر تقوا و دقت کامل ایشان در بیان مسائل است. 8
برخلاف پژوهشگران معمولی که آنچه خط فکری و تأییدکننده آنهاست، درست و قوی معرفی می‏کنند و آنچه برخلاف جهت فکری آنهاست ضعیف و نادرست نشان می‏دهند و یا اینکه اشاره‏ای به درجه و میزان صحت و سقم دلیل نمی‏کنند و یا حالت خطابه‏ای به آن می‏دهند و به دلیل اینکه فلان شخص یا فلان کتاب قدیمی آن را نقل کرده است به آن استدلال می‏نمایند.
2-کمال ادب در بحث و نقل گفتار دیگران:رعایت ادب و احترام کامل به علماء و فقهاء و نظرات و گفته‏های آنان یکی دیگر از خصوصیات امام خمینی درهمه زمینه‏ها بخصوص در مسائل مستحدثه و مسائل مورد اختلاف است، امام همواره شاگردان خود را به رعایت ادب و احترام نسبت به بزرگان توصیه می‏کردند.به عنوان نمونه ضمن بحثی که پیرامون بلیتهای بخت‏آزمایی داشتند فرمودند:«مسئله بلیتهای بخت‏آزمایی از مسائل اجتهادیه فقه است و نظریه‏های مجتهدین ممکن است درباره آن مختلف باشد، چه اینگونه مسائل از مسائل ضروریه و واضح فقه نیست تا اینکه همه در آن متفق باشند، در همین مسئله بلیتهای بخت‏آزمایی مشهور بود که مرحوم آقای خوانساری و مرحوم میرزا سید یونس اردبیلی رضوان الله علیهما جائز می‏دانند، البته این اجتهاد ایشان است که مؤدی به جواز شده است و این سبب نمی‏گردد که چون آنها جایز می‏دانستند ما بر آنان طعنه بزنیم همانطور که آنان نیز نمی‏توانند به ما طعنه بزنند که چرا ما آن را جایز نمی‏دانیم، بلکه می‏توان در اینگونه موارد به بحث پرداخت.آقایان باید خیلی مواظب این خرده کاریها باشند، خیلی مواظب الفاظشان باشند، مبادا خدای نکرده به واسطه شطر کلمه‏ای سلب توفیق از آنها شود و یا از زمره محصلان(واقعی) خارج گردند و یا از طریق الهی و صراط مستقیم بیرون روند.» 9
و یا در بحث موسیقی می‏فرمایند:«بعضی با طعنه به مرحوم ملا محسن فیض کاشانی و محقق خراسانی نسبت داده‏اند که این دو فقیه منکر حرمت غنا و موسیقی بوده‏اند و تناه کارهای حرامی که همراه با آن صورت می‏پذیرد حرام دانسته‏اند...بهتر است(بجای طعنه)به دلائلی توجه شود که این دو فقیه برای تقسیم غنا و موسیقی به حق و باطل استدلال کرده‏اند.» 10
3-توسعه مطالعات امام:مبنای تحقیقات و اجتهادات امام خمینی همچون شیخ طوسی و آیت الله بروجردی بررسی همه اقوال نظریات بود و به نظریات علمای شیعه محدود نمی‏شود.ایشان در کتاب الرسائل خود یکی از مقدمات اجتهاد را بررسی فتاوی و اخبار اهل سنت می‏دانستند. 11
به‏عنوان نمونه در بحث غنا و موسیقی نظریه غزالی و شافعی و ابوحنیفه را نقل و بررسی می‏کردند. 12
4-غنی‏ترین فقه و قانون از نظر امام:از نظر امام خمینی فقه شیعه غنی‏ترین فقه و قانون دنیاست، در این‏باره می‏فرمایند:«فقه شیعه غنی‏ترین فقه و قانون در دنیاست.قانونی است که با زحمات علمای شیعه توضیح و تفریع شده و چنین فقهی در دنیا نه در میان مسلمین و نه در بین غیر مسلمین وجود ندارد.و این با زحمات طاقت‏فرسای علمای شیعه درست شده است، از اول که زمان پیغمبر است و دنبالش زمان ائمه، این علمای شیعه بودند که دور ائمه(ع)جمع می‏شدند و احکام را از آنها اخذ می‏کردند و در اصولی که 400 کتاب بوده(اصول اربعمائه)و سایر کتب تدوین شده است». 13
-فقه شیعه بعد از پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) از پیشوایانی چون حضرت علی(ع)امام باقر(ع)و امام صادق(ع)سرچشمه می‏گیرد که به اعتراف شیعه و سنی داناترین و پرهیزگارترین مردم به دین اسلام بعد از پیامبر(ص)بوده‏اند. 14
-فقه شیعه بنا به تعبیر امام خمینی فقه هزار و چهار صد ساله است، به این معنی که بیش از چهارده قرن بهترین علماء و دانشمندان اسلامی پیرامون آن اجتهاد کرده و تمام توان خود را در راه تصفیه و دسته‏بندی و به دست‏آوردن احکام مسائل جدید و فروعات بکار برده‏اند.
-برخلاف سایر مکتبهای فقهی که از قرن هفتم هجری پس از سقوط بغداد، اجتهاد در آن متوقف گردید * فقه شیعه تا به امروز همچنان باب اجتهاد در آن باز بوده و با تطورات و تحولات زمان توسعه و گسترش یافته است.امام خمینی در آخرین وصایای خود تأکید می‏کنند:«در حکومت اسلامی همیشه باید باب اجتهاد باز باشد و طبیعت انقلاب و نظام همواره اقتضا می‏کند که نظرات اجتهادی فقهی در زمینه‏های مختلف و لو مخالف با یکدیگر آزادانه عرضه شود و کسی توان و حق جلوگیری از آن را ندارد.» 15
5-گستردگی و عظمت فقه از نظر امام:از نظر امام خمینی رضوان اللّه علیه فقه اسلامی بسیار گسترده است و شامل تمام ابعاد زندگی انسان می‏شود.در این مورد می‏فرمایند:خداوند بوسیله رسول اکرم(ص)قوانینی فرستاده که انسان از عظمت آن به شگفت می‏آید.برای همه امور قانون و آداب آورده است.برای انسان پیش از آنکه نطفه‏اش منعقد شود تا پس از آنکه به گور *دکتر صبحی محمصانی در کتاب فلسفة التشریع فی الاسلام (فلسفه قانونگذاری در اسلام)ص 30 می‏نویسد:در میانه‏های سال هفتم هجری فقیهان سنی به مذاهب چهارگانه معروف اکتفا و به انسداد باب اجتهاد اجماع کردند.و از آن پس تمدن غرب رو به قهقرا رفت و از هر سو به جمود و بیماری پیرویهای کورکورانه گرفتار شد و مردم روح شریعت را از دست داده و به بدعتها و خرافه‏ها روی آوردند تا اینکه در قرن چهاردهم ه سید جمال الدین افغانی و شیخ محمد عبده و و شاگردان این دو قیام کردند و مردم را به توحید مذاهب و ترک تقلید و مراجعه به مصادر اصلی شریعت و دوری از بدعتها و خرافه‏ها دعوت کردند.» می‏رود، قانون وضع کرده است و نه تنها برای وظایف عبادی، بلکه برای امور اجتماعی، سیاسی، حقوقی و خانواده دارای قوانینی مترقی، متکامل و جامع است و مسائلی که از دیر زمان در زمینه‏ها اقتصادی، حقوقی و سیاسی، حقوق بین الملل و مقرارت جنگ و صلح و حقوق عنوان کرده‏اند، گوشه‏ای از قوانین و رساله عملی اسلام است.هیچ موضوع حیاتی نیست که اسلام تکلیفی برای آن مقرر نداشته و حکمی درباره آن نداده باشد.» 16
6-نیاز جهان امروز به قوانین اسلامی:از نظر امام خمینی رضوان اللّه تعالی علیه جهان حاضر و آینده با همه تحول و پیشرفتی که در آن پدید آمده و خواهد آمد هیچگاه از قوانین و فقه اسلامی بی‏نیاز نیست.ایشان در این‏باره می‏فرمایند:«آنها(اگر)به کره مریخ هم بروند و به کهکشانها راه یابند باز از سعادت و فضائل اخلاقی و تعالی روانی عاجزند و قادر نیستند مشکلات اجتماعی خود را حل کنند، چون مشکلات اجتماعی و بدبختیهای آنها محتاج راه‏حلهای اعتقادی و اخلاقی است و کسب قدرت مادی یا ثروت و تسخیر فضا از عهده حل آن برنمی‏آید. ثروت و قدرت مادی و تسخیر فضا احتیاج به ایمان و اعتقاد و اخلاق اسلامی دراد تا تکمیل و متعال شود و در خدمت انسان قرارگیرد نه اینکه بلای جان انسان بشود». 17
«هاکنج»محقق معروف و استاد دانشگاه هاروارد در کتاب خود«روح سیاست جهانی»پس از آنکه بحث مبسوطی راجع به اصول و مبادی فقه اسلامی و مذاهب فقهی معروف ایراد می‏کند می‏نویسد:«عده‏ای می‏پرسند آیا در اسلام این نیرو وجود دارد که افکار جدیدی تولید کند و قوانین و دستورات ممتاز و مستقلی برای بشر عرضه بدارد که کاملا با احتیاجات زندگی جدید موافق باشد؟ پاسخ این است که در نظام اسلام نه تنها هر نوع استعداد و آمادگی برای پیشرفت و تکامل وجود دارد، بلکه قابلیت تطور نظام اسلامی از بسیاری نظامهای دیگر بیشتر است.» 18
7-تأکید امام بر فقه جواهری:فقه جواهری چیست که امام خمینی آنهمه بر آن تأکید داشتند و درباره آن می‏فرمودند:«فقه جواهری باید تقویت شود.» 19
در قرن سیزدهم هجری حرکت علمی و تحول جدیدی در حوزه علمیه نجف و کربلا آغاز گردید که ابتدای آن بدست آیت الله آغا محمد باقر وحید بهبهانی(متوفی 1208 ه ق)بود.در این‏
قرن شخصیتهای بسیار مهم علمی و معنوی در فقه و اصول آثار گرانبهایی عرضه داشتند، مانند کتابهای کشف الغطاء، مفتاح الکرامه، ریاض، مکاسب، در فقه و قوانین و فصول و ضوابط و حاشیة المعالم شیخ محمد تقی اصفهانی و رسائل شیخ انصاری در اصول فقه.در رأس این آثار فقهی کتاب«جواهر الکلام در شرح شرایع الاسلام»شیخ محمد حسن نجفی(اعلی الله مقامه)بود که یک دوره دائرة المعارف کامل و جامع فقه حاوی اقوال علماء و دلائل آنها بوده بطوری که گفته می‏شود هیچ کتاب و مجتهدی از جواهر الکلام بی‏نیاز نیست.
این دائرة المعارف فقهی نمودار اوج نهضت فقهی و تدوین فقه به صورت گسترده با روش نوین تکامل یافته و نمونه تحقیق و نقد و بررسی اقوال فقهای پیشین و قدرت استدلال براساس قرآن و حدیث بعد از رکود و سستی آن در قرن یازدهم و دوازدهم بود، بی‏آنکه از اصل و جوهره فقه سنتی خارج و یا با قوانین بشری و جواهرات بدلی-که دولتهای آن روز عثمانی، عراقی، مصری و ایرانی را تحت تأثیر خود قرار داده بود-آمیخته گردد. بلکه به تمام معنی اسمی بامسمی یعنی جواهری ناب از کلام خدا، پیامبر، ائمه و فقهاء بود. 20
اهمیت تأکید امام خمینی رضوان الله علیه نسبت به فقه جواهری وقتی معلوم می‏شود که بدانیم فقه جواهری در عصری تدوین یافت که شریعت ناب محمدی می‏رفت که به دست اجانب با قوانین بشری آمیخته و جنب معنوی و انقلابی آن گرفته شود و در خدمت مطامع استعمارگران درآید.
در ایران:امام خمینی راجع به این حرکت انحرافی در ایران چنین نقل می‏کنند:«در اوائل مشروطه وقتی می‏خواستند قانون بنویسند، عمال انگلیس به دستور ارباب خود مجموعه حقوقی بلژیکیها را از سفارت بلژیک قرض کردند.و قانون اساسی را از روی آن نوشتند و نقائص آن را از مجموعه‏های حقوقی فرانسه و انگلیس به اصطلاح ترمیم نمودند، و برای گول‏زدن ملت بعضی از احکام اسلام را ضمیمه کردند.» 21
در ترکیه:دولت عثمانی به تقلید از قوانین تازه تدوین شده اروپاییان پرداخته بود و قانون تجارت و اراضی و کیفری را از قانون فرانسه گرفته و بعد با توجه به قانون ایتالیا تعدیلات زیادی در آن معمول گردید و به تدریج معظم قوانین عثمانی چه از نظر روح و نصوص و چه از نظر شکل از قوانین خارجی اقتباس شد که بعضی از آن با شریعت اسلام سازگار و برخی دیگر مغایر و مخالف بود.
به عنوان نمونه به موجب آئین دادرسی مدنی (ماده 112)و قانون مرابحه 22 ربا جایز شمرده شد. 23
در عراق:در سال 1936 میلادی انجمنی در بغداد مأمور تهیه قانون مدنی تازه عراق گردید و کار مهم این انجمن این بود که قوانینی براساس نصوص فقه اسلامی تنظیم و مقتضیات اجتماعی روز را از قوانین خارجی اقتباس کند و در آن بگنجاند. 24
در هندوستان:ابتدا در سال 1772 قانونی وضع شد که به موجب آن مسلمانان می‏بایستی در قضایای ارثی و ازدواج و غیره به قرآن و عادات و احکام قبیله‏ای خود عمل کنند.
و در نتیجه قضات و رجال قانون در حل و فصل دعاوی مسلمانان ناگزیر بودند برای اطلاع از شریعت اسلام به کتب فقهی مراجعه کنند.از میان کتابهای فقهی حنفی، کتاب هدایه و از میان کتابهای فقهی شیعه کتاب شرایع الاسلام، شهرت یافت.
بطوری که«هاملتون»کتاب هدایه را در سال 1791 و بایلی قسمت معظم کتاب شرایع الاسلام را به زبان انگلیسی ترجمه کردند. 25
از اواسط قرن نوزدهم میلادی دولت در وضع قانونگذاری تغییراتی به وجود آورد و قوانین ناب محمدی را تبدیل به جامع الشریعة المحمدیه الانگلیزیه کرد. 26
از این به بعد قضات در بند اقوال فقیهان نبودند بلکه با تأثر از روش حقوقی انگلستان تفاسیر خود را توسعه می‏دادند. 27
آری در چنین عصری که می‏رفت ترجمه کتاب شرایع الاسلام محقق حلی و دیگر کتب فقهی به دست انگلیسها تبدیل به کتبی مانند: جامع الشریة المحمدیة الانگلیزیه شود، فقیه بزرگ شیخ محمد حسن نجفی، با نوشتن شرح جامع و کاملی بر این کتاب، مجموعه کلام ناب پیامبر و ائمه و فقهاء را به عنوان«جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام»در برابر فقه بدلی انگلیسی به بهترین وجه عرضه داشت و فقه شیعه را از انحراف و آمیخته شدن به فقه انگلیسی نجات داد.
و شاید تحت تأثیر این کتاب و نهضت علمی حوزه نجف و کربلا بود که قاضی مشهور شیعه سید امیرعلی(1849-1928 م)صاحب تألیفات معروف به زبان انگلیسی از جمله کتاب روح الاسلام و شرع محمدی، و همچنین محمد اقبال(1876- 1938 م)مؤلف کتاب احیاء فکر دینی در اسلام بپاخاستند و مردم را به اصلاح اجتماعی و آزادگی از تقلید کورکورانه غرب و بازگشت به روح شریعت و فقه ناب فراخواندند. 28
در مصر:جنبش اصلاحی تازه‏ای در این کشور به رهبری سید جمال الدین اسدآبادی (1839-1897)و شاگردش شیخ محمد عبده بوجود آمد و بر اثر همین جنبش رئیس دانشگاه الازهر، شیخ محمد مصطفی مراغی(متوفی 1945 دست به اصلاحاتی زد و گروهی از علماء را به نمایندگی خود به کنفرانس بین المللی در مورد حقوق تطبیقی فرستاد(در سال 1937)این نمایندگان استقلال گوهری شریعت اسلامی و شایستگی آن را در تطبیق بانمودهای جدید اجتماعی بدون هیچگونه تأثر از حقوق روم مورد تأیید قرار دادند، لذا اساس مذکور معتبر شناخته شد و مقرر گردد که قوانین اسلام با نیازمندیهای زندگی حاضر سازگار است.
همچنین انجمنی به ریاست مرحوم شیخ مراغی و عضویت گروهی از جمله مرحوم شیخ عبد المجید سلیم مفتی مصر تشکیل شد تا به اصلاح و تدوین قانون خانواده طبق نیازمندیهای روز با توجه به اصول معتبر در جمیع مذاهب اسلامی بدون تقید به مذهب خاصی، بپردازد 29 آنگاه مقرر گردید که فقه تطبیقی یا مقارن مشتمل بر فقه شیعه و سنی در دانشگاه الازهر مصر تدریس شود و شیخ محمود شلتوت رئیس اسبق الازهر بعضی از قوانین خانواده را در مصر با فقه شیعه تطبیق داده و طبق مذهب شیعه فتوی دهد. 30
با توجه به این جریان در کشورهای اسلامی می‏توان دریافت که چرا امام خمینی از سویی خواستار تحول در فقه و توسعه و گسترش آن با اجتهاد در مسائل مستحدثه بوده و از سوی دیگر همواره فقه جواهری را مبنای کار خود قرار داده و پی‏درپی نسبت به فقه جواهری و فقه سنتی و تداوم حوزه‏های فقاهتی نگران بوده سفارش می‏کردند: «اگر شما حوزه‏های فقاهتی را تقویت نکنید و به همان فقه سنتی فقیه تحویل جامعه ندهید، مطمئن باشید که نیم قرن نمی‏گذرد که از اسلام هیچ اسمی نباشد.اگر فقها از صدر اسلام تا حالا نبودند الآن ما از اسلام هیچ نمی‏دانستیم، این‏ فقها بودند که فقه اسلام را تدریس کردند و نوشتند و زحمت کشیدند و به ما تحویل دادند و ما باید همین جهت را حفظ کنیم و این یک تکلیف الهی شرعی است.» 31
آخرین پیام امام نسبت به مسائل مستحدثه
امام رضوان الله علیه تا آخرین روزهای عمر خود به این رسالت مهم فکر می‏کردند و قبل از ارتحالشان میدان بحثی در مسائل مستحدثه می‏گشایند و وقتی می‏بینند که بحث فقها به رادیو و تلویزیون و جرائد کشیده شده بسیار خوشحال می‏شوند و تداوم آن را سفارش می‏کنند و موضوعاتی را برای بحث مطرح می‏فرمایند، باشد که فقهاء در حوزه‏های آنها را دنبال کنند:«...امروز با کمال خوشحالی به مناسبت انقلاب اسلامی حرفهای فقها و صاحب‏نظران به رادیو و تلویزیون و روزنامه‏ها کشیده شده است، چرا که نیاز عملی به این بحثها و مسائل است...
مثلا:در مسائل فرهنگی و برخورد با هنر به معنای اعم، چون عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی، تئاتر، سینما، خوشنویسی و غیره.
-در حفظ محیطزیست و سالم‏سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درختها حتی در منازل و املاک اشخاص.
-در مسائل اطعمه و اشربه(خوردنیها و نوشیدنیها).
-در جلوگیریاز موالید در صورت ضرورت و یا تعیین فواصل در موالید.
-در حل معضلات طبی همچون پیوند اعضاء بدن انسان و غیره به انسانهای دیگر.
-در مسأله معادن زیرزمینی و روزمینی و ملی.
-تغییر موضوعات حرام و حلال، توسیع و تضییق بعضی از احکام در ازمنه و امکنه مختلف.
-در مسائل حقوقی و حقوق بین المللی و تطبیق آن با احکام اسلام.
-نقش سازنده زن در جامعه اسلامی و نقش تخریبی آن در جوامع فاسد و غیراسلامی.
-حدود آزادی فردی و اجتماعی و...
-برخورد با کفر و شرک و التقاط و بلوک تابع کفر و شرک.
-چگونگی انجام فرائض در سیر هوایی و فضایی و حرکت بر خلاف جهت حرکت زمین یا موافق آن با سرعتی بیش از سرعت آن و یا در صعود مستقیم و خنثی کردن جاذبه زمین...
...و اگر بعضی از مسائل در زمانهای گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته است، فقهای امروز باید برای آن فکری بنمایند...» 32 .
***
به امید تحقق تمامی اهداف امام خمینی رضوان الله علیه و گسترش فقه حیاتبخش جواهری و اسلام ناب محمدی و فقه جامع تحریر الوسیله امام خمینی بجای تحریر المجله عثمانی و جامع الشریعة المحمدیة الانگلیزیه و اسلام آمریکایی.
یادداشتهای:
(1)-اسناد این نامه‏ها را در کتاب نهضت امام خمینی، نوشته سید حمید روحانی(زیارتی‏چاپ 1364 ج 2، ص 10- 15 ملاحظه فرمایید.
(2)-رساله تحریر الوسیله امام خمینی، چاپ نجف اشرف 1390، ص 4.
(3)-همان مأخذ.
(4)-سوره انعام، آیه 123.
(5)-ولایت فقیه(حکومت اسلامی)امام خمینی، ص 184 و 185 و کتاب نهضت امام خمینی، چاپ 1364، ج 2، ص 10-15.
(6)-مأخذ سابق، ص 7-9.
(7)-به عنوان نمونه رجوع شود به کتاب البیع امام خمینی، ج 2، ص 476، 482، و 486.
(8)-درباره اصطلاحات رساله، رجوع شود به:رساله نوین، ج 1.
(9)-از یادداشتهای درس مسائل مستحدثه امام خمینی در تاریخ 18/5/43 به قلم نویسنده.
(10)-رجوع شود به کتاب المکاسب المحرمه امام خمینی و رساله نوین، ج 3، ص 210 و 211.
(11)-کتاب الرسائل امام خمینی، ج 2، ص 94.
(12)-المکاسب المحرمه، ج 1، ص 198-245.
(13)-از بیانات امام خمینی در تاریخ 10/10/57.
(14)-رجوع شود به نوشته‏های مرحوم شیخ محمود شلتوت در کتاب همبستگی مذاهب اسلامی، ترجمه نویسنده و استاد عبد الفتاح عبد المقصود در کتاب فی سبیل الوحدة الاسلامیة، ص 54 و 55.
(15)-از بیانات امام خمینی در تاریخ 10/8/67.
(16)-رساله نوین، ج 4، ص 85.
(17)-امام خمینی، ولایت فقیه، ص 20.
18-المدخل الفقهی العام، مصطفی الزرقاء، ج 1، ص 9.
(19)-از سخنان امام خمینی در تاریخ 3/6/62.
(20)-رجوع شود به:مقدمه کتاب جواهر الکلام، شیخ محمد حسن نجفی، بیروت، دار الحیاء التراث، ج 1، ص 10-15.
(21)-ولایت فقیه(حکومت اسلامی)امام خمینی، ص 11 و 12.
(22)-رجوع شود به ماده یکم قانون جدید مرابحه، صادره در سال 1887 میلادی.
(23)-فلسفه قانونگذاری در اسلام، دکتر صبحی محمصانی، چاپ 1358، ص 75.
(24)-همان مأخذ، ص 84 و 85.
(25)- baillie,digeSt of moohummuda law. L
(26)- digeSt of anglo muhammadan L، تالیف وینسون
(27)- muhammadan juriSPrudence L(الشریعة المحمدیة) عبد الرحیم، چاپ مدارس، 1911، ص 42-44
(28)-رجوع شود به کتاب ولفرد اسمیت مذکور(ص 15 و 47 و 98)و کتاب رسژ و سایموندسن(پیدایش پاکستان the making of PakeStan Lلندن، 1949، ص 28- 37)و نیز رجوع شود به کتاب جنبش اسلامی و گرایشهای قومی در مستعمره هند، مشیر الحن، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1367، ص 10-36.
29-فلسفه قانونگذاری در اسلام، ص 90-92.
30-رجوع شود به کتاب همبستگی مذاهب اسلامی مقالات رسالة الاسلام، ترجمه نویسنده، چاپ امیرکبیر، ص 320 -325.
(31)-از سخنان امام در تاریخ 18/6/60 به نقل از صحیفه نور، ج 15، ص 150.
(32)-به نقل از پیام امام خمینی رضوان الله تعالی علیه در تاریخ 10/8/67.