ناپایداری روستایی

هدف: با وجود اینکه بیش از نیم قرن از برنامه ریزی و برنامه ریزی روستایی در ایران می گذرد، نشانه های ناپایداری از قبیل تخریب پوشش گیاهی و کاربرد غیر اصولی منابع طبیعی، بیکاری و عدم وجود اشتغال پایدار، ضعف بنیان های اجتماعی جهت تعمیم مشارکت و غیره در فضاهای روستایی کشور مشهود است. هدف این پژوهش شناسایی و بررسی بنیادها و عوامل ایجادکننده ناپایداری روستایی در کشور است. روش: در این تحقیق اطلاعات به روش کتابخانه ای جمع آوری و تنسیق گردیده و با استفاده از تجزیه و تحلیل کیفی، یعنی تفکر و استدلال های عقلانی، عوامل مؤثر در ناپایداری روستایی شناسایی و مدخلیت آن در ناپایداری روستایی تحلیل گردیده است. یافته ها: براساس دانش موجود، برخی ازعوامل مؤثر بر ناپایداری روستایی به شرح زیر شناسایی و به دودسته عوامل ملی و فراملی تقسیم شده است. عوامل ملی عبارتند از؛ بومی نبودن مبانی نظری و الگوهای توسعه در ایران، نقایص ومشکلات حاکم بر نظام برنامه ریزی، رانتیر بودن دولت، نقایص آموزشی و پایین بودن سطح سواد، مشکلات و کاستی های مدیریت روستایی، ضعف امکانات و خدمات و عوامل فراملی عبارتند از رویکرد عقل باوری و سلطه بر طبیعت، انقلاب صنعتی، رشد جمعیت و ماهیت توسعه. محدودیت ها/ راهبردها: ناپایداری روستایی در ایران عمدتاً نتیجه بنیان ها و ساختارهایی است که به تضعیف مشارکت اجتماعی روستاییان میانجامد. لذا تحقیقات بعدی می تواند به روش ها و راهکارهای اصلاح این بنیان ها بپردازد. همچنین غیربومی بودن الگوهای توسعه که برمبنای نظری برنامه ریزی، مدیریت توسعه و ... نیز تأثیرگذار است، در ناپایداری روستایی نقش اساسی دارد. از این رو تحقیق در راستای تدوین الگویی بهینه، متناسب با مقتضیات بومی کشور می تواند مورد توجه پژوهش های بعدی قرار گیرد. اصالت و ارزش: این مقاله از حیث رویکرد نظری به عوامل مؤثر بر ناپایداری روستایی و نیز از جهت نحوه نگرش آن به عوامل ناپایداری در راستای اولویت بخشی به نقش انسان، جدید است.

در حال حاضر، یکی از دغدغه های اصلی پایداری روستایی، پدیده خشک سالی است. بررسی ها نشان می دهد که خشک سالی باعث کاهش امنیت غذایی و افول اقتصاد روستایی می شود. در چنین وضعیتی، معیشت روستاییانی که اساس زندگی شان بر کشاورزی استوار است، آسیب می بیند. ازاین رو، اجرای اقدامات مؤثر برای کاهش آسیب در مناطق روستایی بیش از پیش اهمیت می یابد. هدف پژوهش حاضر، ارزیابی اقدامات مؤثر مقابله با خشک سالی در نواحی روستایی است. دستاورد این پژوهش نیز، دست یابی به الگوی مناسب برای اجرایی کردن اقداماتی است که بتواند در کاهش آسیب پذیری زندگی روستاییان نقش مؤثری ایفاء کند. در این بررسی، براساس فرمول کوکران، 303 نفر به عنوان خانوار نمونه انتخاب شدند. اقدامات مقابله با خشک سالی در دسته بندی های گوناگونی مانند اقدامات زراعی و باغی، اقدامات آبیاری نوین، اقدامات دامی و مدیریت خشک سالی بررسی شده اند. داده های پژوهش از نوع کمی و کیفی و تجزیه و تحلیل آنها بر بنای مدل آماری ساختاری و تحلیل مسیر انجام شده است. براساس نتایج به دست آمده، روستاییان از اقدامات مقرون به صرفه و عملی استقبال کرده اند. اقدامات مختلف زراعت و باغ داری با 93 درصد تأثیر، بیشترین میزان گرایش را داشته است. این اقدامات شامل؛ به کارگیری کشت نشایی، شخم حفاظتی، تغییر نوع محصول به محصولات با نیاز کمتر به آب، جایگزینی گونه های گیاهان با نیاز آبی کم و سازگار با خشکی و کاهش تنوع درختان است. مدیریت خشک سالی نیز با ضریب تأثیر 93 درصد اثربخش بوده است و اقداماتی نظیر تقویت مدیریت مالی و مدیریت محلی اهمیت داشته است. از سوی دیگر، اقدامات حفظ منابع آب با محوریتساخت استخر، لایروبی قنات ها و به کارگیری فنّاوری های نوین آبیاری از اقدامات مهم و بسیار اثربخش اجرا شده در آن منطقه است. همچنین، آبیاری قطره ای از جمله اقداماتی است که در صرفه جویی منابع آب موجود نقش مهمی دارد.اقدامات حفظ منابع آب در محدوده بررسی شده با ضریب تأثیر 89 درصد توانسته است به استفاده بهینه از آب و مدیریت خشک سالی کمک کند.