صحابه پیامبر

خواب حالتی است توأم با آسایش و آرامش که بر اثر از کار بازماندن حواس ظاهر در انسان و حیوان پدید می آید. رؤیا آن چیزی است که در خواب دیده می شود؛ بخشی از رؤیاها صادقانه هستند. این پژوهش با روش وصفی تحلیلی مضامین رؤیاهای صادقانه حضرت رسول9 و تأثیرشان در تصمیم گیری های ایشان را مورد بررسی قرار داده است. این بررسی حکایت گر آن است که خواب و رؤیا در فرهنگ اعراب قبل و بعد از ظهور اسلام همچون دیگر ملل مجاور آن ها دارای اهمیت بسیاری بوده است. مقاله با تأکید بر این که وحی و معراج در حالت خواب و رؤیای صادقه محقق نشده، بلکه هر دو در عالم بیداری بوده، نشان می دهد که مضمون رؤیاهای پیامبر عموما درباره سرنوشت اشخاص یا جنگ ها و حوادث و به نوعی پیش بینی رویدادهای آینده بوده است. آن حضرت گاه از رؤیای صادقانه برای اعتباربخشی به سخنان خود استفاده می کرد اما اغلب، رؤیا را معیار حجیت برای یاران خود نمی شمرد و آنان را وادار به انجام کاری بر پایه رؤیا نمی نمود.

براساس آیات و روایات، «صحابه پیامبرˆ» به لحاظ درجات ایمان و عمل، مراتب گوناگونی داشته در بین آنان افراد شایسته و ناشایست وجود داشت. با این حال، به هنگام رحلت رسول خداˆ هزاران نفر از اصحاب خالص و باوفای حضرت در سرتاسر عربستان می زیستند که بسیاری از آنان پیشتر، مراتب ایمان و مجاهدت خود را به اثبات رسانیده بودند. این در حالی است که روایاتی چند در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، به ظاهر خبر از ارتداد عموم صحابه پس از رحلت رسول خداˆ می دهد. پرسش اصلی آن است که با وجود دلایل متعدد مبنی بر ایمان راسخ شمار فراوانی از صحابه پیامبرˆ، روایات دال بر ارتداد عمومی آنان پس از رحلت چگونه توجیه می شود؟ چه اگر مقصود، بازگشت آنان از اسلام به سمت کفر و شرک و بت پرستی باشد، افزون بر ناسازگاری با آیات، روایات دیگر و تاریخ، به معنی ثمربخش نبودن تلاش های هدایتگرانه پیامبرˆ در تربیت نسلی با ایمان بوده، شبهه ابراز اسلام آنان زیر فشار و اجبار را نیز تقویت خواهد کرد. این نوشتار که به شیوه توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای سامان یافته، تلاش دارد مفهوم صحیح این روایات را برنماید. نتایج به دست آمده نشان می دهد مقصود از ارتداد در اینجا، اصطلاح فقهی آن یعنی انکار اسلام و بازگشت به کفر و شرک نیست، بلکه «بازگشت» از مسیر ترسیم شده برای امت اسلامی توسط پیامبرˆ است که با تقصیر و قصور عمومی از همراهی با علی† روی داده است. به دیگر سخن، «ارتداد» خود مراتبی دارد که مراتب بالای آن به مفهوم انکار خدا یا نبوت و شریعت و مشمول احکام سنگین فقهی است و مراتب پایین آن، شامل هرگونه بازگشت از ارزش ها و تمرّد از واجبات، که این دومی در روایات مورد بحث اراده شده است.