ندوه العلماء

پیشینه و زمینه سالهای سده نوزدهم میلادی از حیث تسلط قدرت های استعماری غربی بر برخی سرزمین های اسلامی شرقی و متعاقب آن، تلاش عالمان دینی و رهبران سیاسی آن ممالک در برخورد با پدیده نوظهور استعمار و غرب زدگی توده ها، بسیار مهم ارزیابی می گردد. در هندوستان با عنایت به ثروت بیکران آن سامان، این نقش و تاثیر، به دلایل قابل ذکری، چندچندان است. پیدایش سه مکتب فکری اسلامی یعنی دیوبند، علیگره و ندوه العلماء در این قرن و نیز مواضع ضداستعماری هر یک، که به تدریج منجر به سقوط استعمار انگلستان در سرزمین هندوستان گردید، در خور توجه بوده و انگیزه پژوهش نگارندگان نیز به شمار می آید. نوشتار پیش رو با طرح این سوال: (مکاتب فکری اسلامی قرن نوزدهم، چه ایده ها و اقداماتی در برخورد با استعمار شبه قاره داشته اند؟) بنا دارد با بهره گیری از روشی توصیفی – تحلیلی، مقدمتا به بسترهای حضور و علل تداوم استقرار استعمار در هند بپردازد، پس آنگاه، مکاتب سه گانه اصلاح طلبانه اسلامی آن منطقه را به ترتیب تاریخ تاسیس و فعالیت آنها معرفی نموده و نهایتا رویکردها و راهکارهای ضداستعماری هر کدام را به طور جداگانه مورد توصیف و تحلیل قرار دهد.

ندوه العلماء تأسست لوضع حد للخلافات بین المسلمین فی المجالات العلمیه والدینیه فی مواجهه الاستعمار. ففی القرن التاسع عشر، کانت الخلافات العلمیه والدینیه بین المسلمین فی شبه القاره الهندیه، إلی جانب سیطره الاستعمار والدعایه التبشیریه المسیحیه، قد أحدثت أزمات فی مجتمع المسلمین. هذا الوضع استلزم تأسیس مدرسه جدیده. لذلک، لجأ العلماء والمفکرون المسلمون إلی تأسیس مدرستی دیوبند وعلیکره کسبیل للخروج من أزمه الشغب فی عام 1875م، والحفاظ علی هویه المسلمین وتطویر علمهم. أدی التباین بین مدرسه دیوبند المحافظه ومدرسه علیکره الحدیثه إلی نشوء خلافات، ومع تصاعد هذه الخلافات، وقع بعض المسلمین فی حیره بین التعالیم التقلیدیه والتجدیدیه، فکانت ندوه العلماء بمثابه المدرسه الفکریه الثالثه التی نشأت کحل وسط. السؤال هو: ما سبب نشأه ندوه العلماء، وکیف أثرت تجارب المسلمین فی دیوبند وعلیکره علی تشکیلها؟ تفترض هذه الدراسه أن مؤسسی ندوه العلماء کانوا یسعون إلی تقدیم تعلیم إسلامی معتدل یجمع بین النظام التعلیمی التقلیدی والحداثه، وأنهم حاولوا دمج المدرستین السابقتین. أُجریت الدراسه بأسلوب وصفی تحلیلی، وأظهرت النتائج أن المؤسسین سعوا إلی دمج التعلیم الإسلامی بحیث یستفید من التراث والتجدید معًا. إلی جانب ذلک، کان تأسیس دار العلوم رد فعل علی الثقافه الغربیه واختیارًا انتقائیًا مقابل التقالید، مما أدی إلی تخریج مفکرین یُعرفون الیوم ب "تیار الندوی".