اختیارات بدیعی

رساله نخست مجموعه 2743 کتابخانه مجلس شورای اسلامی -که فهرست نگاران آن را اثری از حبیش تفلیسی انگاشته اند- تحریری فارسی از جدول های داروشناسی تقویم الادویه علایی مغربی (ح 550ق) است که محرر علاوه بر افزودن سطری به جدول ها برای یادکرد نام داروهای هندی، چند مدخل جدید و نکاتی پرشمار به مدخل های دیگر افزوده است. مقایسه افزوده ها با منابع داروشناسی دوره اسلامی، نشان از آن دارد که محرر قطعات بسیاری را از اختیارات بدیعی (تألیف 770ق) بی یادکرد مأخذ وام گرفته و از منابعی دیگر نیز بهره برده است. از این رو و البته با توجه به قدمت نسخه، می توان روزگار احتمالی فعالیت محرر را به نیمه دوم سده نُهم تا نیمه نخست سده دهم قمری محدود کرد. چنین می نماید که دست نویس 2231 کتابخانه دیوان هند نیز نسخه ای دیگر از این تحریر باشد. پس برای ویراست انتقادی این تحریر کم نسخه، باید از اصل عربی (در تصحیح بخش های مترجَم)، منابع مترجم و به ویژه اختیارات بدیعی (در مطالب افزوده) و شماری از آثار فارسی دربردارنده نام داروهای هندی (در تصحیح نام های هندی) به عنوان متون موازی بهره برد.

کتاب مرآه الصحه یکی از متون طبی فارسی نوشته شده در قلمرو عثمانی است که غیاث الدین اصفهانی در سده نهم قمری به رشته تحریر در آورده است. وی پزشکی را نزد صدر الدین علی اصفهانی و شرف الدین حسن شیرازی در ایران و شرف الدین صابونچی اوغلی در آماسیه ترکیه فرا گرفت. غیاث الدین اصفهانی کتاب مرآه الصحه را به بایزید دوم تقدیم کرد. این کتاب در دو قسم طب نظری و عملی تنظیم شده است. نسخه به خط مؤلف در کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به شماره 293 محفوظ است. پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و بررسی متون انجام شد. در این پژوهش با استفاده از مطالعه تطبیقی، متن و ساختار کتاب مرآه الصحه با منابع طبی دوره اسلامی پیش از قرن 9 ق مقایسه و مقابله گردید. این پژوهش نشان می دهد غیاث الدین اصفهانی در تألیف اثرش، علاوه بر تجربیات طبی خویش، از متون مختلف طبی همچون قانون فی الطب، ذخیره خوارزمشاهی، اختیارات بدیعی و تشریح الابدان بهره برده است. همچنین به نظر می رسد، برخی نقل قول های غیاث الدین در مرآه الصحه از صاحب منهاج، صاحب جامع و ابن زهر به واسطه کتاب اختیارات بدیعی است.