حمام خان

با توجه به نزدیکی زمانی دوره قاجار با دوران معاصر و درنتیجه وفور آثار به جای مانده این دوره در مقایسه با دوره های قبل، شناخت بیشتری از تزئینات وابسته به معماری این دوره وجود دارد. این معماری و تزئینات درنتیجه شرایط فرهنگی خاص حاکم بر این دوره، به ویژه تأثیرگذاری هنرهای مغرب زمین، ویژگی هایی خاص و گاه متفاوت با نمونه های اعصار قبل یافته است. می توان گفت معماری قاجار ادامه دهنده معماری دوران صفوی است. یکی از بناهایی که در دوران قاجار از الگویی ثابت پیروی کرده و ادامه دهنده دوره های پیشین خود بوده، حمام است. حمام ها علاوه بر جنبه کارکردی که محلی برای تطهیر و نظافت بوده اند، با توجه به ویژگی ها و ظرفیت های خود، کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی و به نوعی نقش رسانه ای نیز داشته اند. امروزه در شهر سنندج بیش از چند حمام تاریخی وجود دارد که تاکنون پژوهشی به طور کامل و جامع در زمینه بررسی تطبیقی آنها صورت نگرفته است. در همین راستا، این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت بررسی های میدانی و کتابخانه ای برای دستیابی به وجوه اشتراک و افتراق حمام های شاخص دوره قاجار شهر سنندج و تحلیل ارائه ساختار و کاربرد این حمام ها صورت گرفته است. حمام های مورد پژوهش حمام خان و حمام عمارت ملالطف الله شیخ الاسلام است. نتایج پژوهش نشان می دهد، روش و منش بانی این مکان نقش بسیار زیادی در مردم واری بنا دارد. تا آنجا که بانی حمام خان به جهت سعی در توسعه فضاهای شهری و به دلیل موقعیتی که در فضای حکومتی دارد، فضاهای شهری را در مناطقی که از لحاظ راهبردی موقعیتی بهتر دارند، بنا کرده است. بانی حمام ملالطف الله با استفاده از نمادها و تزئینات و آرایه های معماری این هدف را القا کرده که حامی مردم و حلقه ارتباطی بین مردم و حکومت است.

حمام خان یکی از حمام های قدیمی سنندج است که در کنار بازار قدیمی شهر قرار دارد. به استناد نگاره ی سردر ورودی، حمام خان به دستور والی کردستان به سال 1220 ه .ق. در زمان قاجار ساخته شده است. یکی از ویژگی های معماری حمام خان، ارتفاع فضاها و نقشه ی طولی آن است. اجرای آرایه های پرکار آهکبری و کاشیکاری روی تمام دیوارهای آن ویژگی دیگر حمام است. آرایه ها شامل؛ طرح های گونه گون هندسی، اسلیمی، گیاهی، گل و گلدان، انسانی، حیوانی و پرندگان(کبک و کبوتر و طاووس) است که ترکیبی هماهنگ دارد. آهکبر های حمام در سه دوره ساخته شده که گذشت زمان، موجب دگرگونی تدریجی به سبک طبیعت گرایی آنها شده است. ساختار معماری و تزیینات حمام به گونه ای بوده، که تاثیر چشمگیر بر ساختار معماری و تزئینات برخی حمام های استان کردستان، بویژه، حمام های شهر سنندج داشته است. بنابراین، این حمام الگویی مناسب در طراحی و نقش پردازی این گونه بناها در منطقه محسوب می شود. ساختار معماری و آرایه های این بنا نشانگر تاثیر معماری سبک اصفهانی در منطقه کردستان از دوره ی صفوی به بعد است. معماری و آرایه پردازی خانه های شهر سنندج هم، این فرضیه را تقویت می کند. نوشته حاضر به مکان یابی، نامگذاری، مطالعات و پیشینه تاریخی، بررسی و مقایسه فضاهای معماری و آرایه های حمام پرداخته است.

کاربرد تزیین در هنر ایرانی اسلامی وسیع و قابل توجه است. تزیین علاوه بر زیبایی مفاهیمی نمادین دارد که در قالب نقوش هندسی، ویژگی های ظاهری و رنگ های مورد استفاده دیده می شود. از هنرهایی که در دوران اسلامی محملی برای این امر بود، هنر کاشی کاری در معماری است. ازآنجاکه کاشی ها همواره بستری برای انتقال یک نقش زیبا و بامعنا بوده اند، مطالعه نمادهای نقوش به کاررفته در آن، علاوه بر شناسایی مفاهیم نقوش می تواند چرایی استفاده از آن ها را نیز پاسخ گو باشد. حمام که در عهد اسلام نقش ویژه ای دارد، به دلیل ساختار خاصش محل مناسبی برای به کارگیری این هنر در مناطق مختلف است. حمام خان واقع در بازار بزرگ کاشان، از زیباترین حمام های تاریخی این شهر محسوب می شود که در زمان کریم خان زند به دستور عبدالرزاق خان حاکم کاشان در دوره زندیه ساخته شده است. از تزیینات به کاررفته در آن، کاشی های هفت رنگ منحصر به فردی است که در قسمت های مختلف حمام به چشم می خورد که دارای نقوشی همچون گل و مرغ، نقوش هندسی، نقوش ساده تکرارشونده، برخی گره ها و نقشی رمزآلود از انسان است. با توجه به اینکه تاکنون هیچ پژوهشی به نمادشناسی در کاشی های این حمام نپرداخته، پژوهش توسعه ای حاضر که با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است، با داده اندوزی به دو صورت میدانی و کتابخانه ای انجام شد. نتایج پژوهش جایگاه ویژه هریک از عناصر تزیینی در پیدایش نماد و ایجاد معنا در یک بنای عام المنفعه را ازطریق کاشی کاری نشان می دهد.