تحفهالعراقین

با شناخته شدن و چاپ عکسی (فاکسیمیله) نسخه مورخ 593 ق مثنوی ختم الغرایب خاقانی به همت استاد فقید ایرج افشار، زمینه برای تصحیح پیراست ه ای از این مثنوی فراهم گردید. نخستین گام اساسی را در برآوردن این مهم، یوسف عالی عباس آباد در سال 1386 برداشت. گویا همزمان با این تلاش، علی صفری آق قلعه نیز در حال تهیه متن منقحی از این اثر بوده و حاصل کوشش او به سال 1387 در اختیار دوستداران فرهنگ و ادب ایران زمین قرار گرفت. اگرچه کار صفری آق قلعه یک پژوهش دانشگاهی نبوده، اما محاسن بسیار آن، مایه امیدواری اهل ادب و سبب دلگرمی خاقانی پژوهان را فراهم ساخته است. کاستی های اندک این تصحیح، مانند هر اثر اصیل دیگر، نیازمند روشنگری و اصلاح است تا به غنای اثر افزوده شود. در این جستار برآنیم تا این بایستگی را تحقق بخشیم.

این نوشته پاسخی است به نقدی با عنوان «گذری بر تحفهالعراقین خاقانی شروانی به کوشش علی صفری آق قلعه» به قلم آقای سعید مهدوی فر که در شماره 49 آینه میراث منتشر شده بود. در نوشته کنونی به اشتباهات منتقد و شیوه نادرستی که در نوشته خود در پیش گرفته بود پرداخته شده است.

«شرح تحفهالعراقین»اثر «غلام محمد غوثی» ازفارسی نویسان سده ی دوازدهم است، وی دراین اثر کوشیده است تانکات برجسته اشعار خاقانی را با نمونه های علمی ادبی و تعاریف موجود همان دوره توضیح داده، و همین سبب شده تا جزء بهترین شروح ادب فارسی به شمار آید و قطعا به دلیل دانش و اطلاعات سرشار و دقت فراوان شارح در فحص، بحث و بیان ظرافت لغت، دستور، معانی و بیان، راه گشای پژوهش گران و دانش جویان در شرح دشواری های ابیات «تحفهالعراقین خاقانی» خواهد بود. مقاله حاضر جستاری است در ارائه پاسخی مستدل به این پرسش های اصلی و محوری که محمد غوثی کیست؟ چه آثاری از او برجای مانده است؟ روش اودر«شرح تحفهالعراقین» چیست؟متن نسخه اساس چه ویژگی هایی دارد؟این نسخه تا چه اندازه به حل دشواری های مثنوی تحفه العراقین خاقانی کمک خواهد کرد؟ معانی و مفاهیم ابیات تحفه العراقین در سده 12 ه .ق تا چه اندازه ای تغییر کرده و چگونه شرح داده شده است؟ غوثی این شرح را بر اساس ابیات «تحفهالعراقین» یا همان «ختم الغرایب» وبا استناد به آثار پیشینیان و از دیگر شروح نگاشته شده ی موجود بر این کتاب و قاموس دانان بزرگی چون فارابی و میرصدرالدین و قاموس هایی چون رساله معاینات، صاحب صحاح، حدود سنجری و...نگاشته است. شناسایی و تصحیح این آثار، علاوه بر جایگاه ادبی خاص خود در شرح و تفسیر دشواری های یکی از آثار مهم حوزه شعر، عرفان و تصوف، در تبیین گستره زبان فارسی در حوزه شعر نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این پژوهش با روش تحلیل متن اثر و به شیوه قیاسی انجام شده است.