تاریخ نگاری شیعی

منابع نگارش یافته در باره مقتل امام حسین(ع) به جهت اعتبار و دقت در نقل و تحلیل یکسان نیستند. آثار موجود در این حوزه را مى توان به دو دسته کلى قابل استناد و ضعیف تقسیم کرد. دسته دیگرى نیز به نام منابع مفقود وجود دارد که در سایر منابع صرفا به نام آنها اشاره شده است. این نوشتار کوشیده است تا ضمن گونه شناسی منابع یاد شده، به معرفی و سنجش مهمترین آثار متقدم و متأخر در حوزه مقتل نگاریِ امام حسین(ع) بپردازد و با نقد آثار غیرمعتبر و ضعیف، تلاش های صورت گرفته در تدوین مقتل نگاری های جامع را تبیین کند.

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د. 284ه ) از جمله تواریخ عمومی است که به روش ترکیبی تألیف شده، بدین معنی که با حذف زنجیر ه اِسنادها و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده است. حذف زنجیره اِسنادها، نا هم خوانی برخی از گزارش ها با روایات دیگر منابع شناخته شده هم عصر (المَغازی، السیره النَبَویَّه، الطَبَقات الکُبری و...) و به ویژه ارائه گزارش های متفرّد و متشیّعانه یعقوبی بازیابی منابع و ارزیابی اعتبار روایات او را ضرور می سازد. پرسش های اصلی این پژوهش اینهاست: منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ وسرانجام این که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده است؟ بنابر یافته ها ی پژوهش اگرچه گزارش های یعقوبی در باب نقش علی (ع) در غَزَوات اُحُد، خندق، بنی قُرَیظَه، بنی جَذیمَه، حُنَین و فتح مکه هم سو با سایر منابع و معتبر است؛ اما در جاهایی متأتّر از گرایش های شیعی گزارش هایی متفاوت و گاه شاذّ ارائه کرده که منبع آن ها مشخّص نیست.

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د. 284ه ) از جمله تواریخ عمومی است که به روش ترکیبی تألیف شده، بدین معنی که با حذف زنجیره اِسناد و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده است. حذف زنجیره اِسناد، نا هم خوانی برخی از گزارش ها با روایات دیگر منابعِ شناخته شده هم عصر (المغازی واقدی، الرِدَّه واقدی، السیرهُ النَبَویَّه ابن هشام، الطبقات الکبری ابن سعد، الامامه و السیاسه ابن قُتَیبَه و...) و به ویژه ارائه گزارش های نادر و تشیّع وارِ یعقوبی بازیابی منابع و اعتبار سنجی روایات او را ضرور می سازد. پرسش های این پژوهش اینهاست: منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ و سرانجام این که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده است؟ بنابر یافته های پژوهش اگرچه روایات یعقوبی در باب جانشینی امام علی (ع) در مدینه در غزوَه تَبوک، تصدّی امام علی (ع) در جمع آوری زکات و جزیه از نجرانی ها، حجه الوداع و واقعه غدیر، استنکاف از بیعت با ابوبکر (جز یک روایت)، رایزنی عمر با امام علی (ع) در تعیین مبدأ تاریخ، رایزنی عمر با امام علی (ع) در امور مالی، انتخاب خلیفه سوم (جز دو روایت) و مشاوره عثمان با امام علی (ع) در مسائل فقهی هم سو با سایر منابع و معتبر است؛ اما در جاهایی متأثّر از گرایش های شیعی یا دلایل ناشناخته دیگر گزارش هایی متفاوت و کمیاب ارائه کرده که منبع آن ها مشخّص نیست.

دانش تاریخ بر پایه سنّت تجربه گرایانه خود در سده های اخیر، توان بازنمایی ابعاد فراطبیعی امامان شیعی را ندارد. با توجه به در دسترس نبودن بخش عمده ای از منابع تاریخی در محدوده زمانی قرن های دو تا پنج هجری، و اهمیت آثار محدثان شیعی، به ویژه قمی ها در بازنمایی تاریخ امامان در منابع روایی، این پرسش رخ می نماید که محدثان قمی چه مسیری را برای بازنمایی ابعاد مختلف شخصیت امامان شیعی(ع) طی کرده اند؟ تحقیق حاضر، با نگاهی به روش تحلیل گفتمان و ترسیم گفتمان های تاریخی و کلامی و تبیین ارکان آنها در روایات امام شناسی محدثان قمی در سده های نخستین اسلامی، به تبیین روند فزاینده استفاده از داده های کلامی در قالب گزاره های تاریخی برای شناساندن امامان و عوامل گسترش آن پرداخته است. یافته های پژوهش، نشان می دهد که عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و دلایلی چون آمادگی ذهنی مخاطبان، بر غلبه گفتمان کلامی در تاریخ نگاری محدثان قمی تأثیرگذار بوده است.