مدل های غیربطلمیوسی

قطب الدین شیرازی معتقد بود بطلمیوس در مقدمه مجسطی گفته: هر هویتی را که در نجوم نیازی به آن نباشد باید حذف کرد. این اصل با بعضی تعاریف مفهوم سادگی و صرفه جویی در فلسفه علم نزدیکی دارد. عبارت «حذف آنچه به آن نیاز نیست» در مجسطی نیامده. ظاهرا اسحاق یا ثابت آنرا درترجمه عربی آن افزوده اند. هیئت دانان جهان اسلام در ضمن بحثِ هیئت افلاک خورشید بارها به این اصل اشاره کرده اند و معتقد بودند که برای خورشید مدلی با افلاک کمتر قابل قبول است، چون «ساده تر» است. اما مدل های غیربطلمیوسی که منجمان مراغه، از جمله شیرازی، در آثار هیئت خود عرضه کرده اند دارای افلاک بیشتری نسبت به مدل های بطلمیوسی بودند. مدل های غیربطلمیوسی به خاطر حل تناقضات مدل های بطلمیوسی با اصل «حرکت یکنواخت» افلاک در فلسفه طبیعی ارسطو مطرح شده بودند. با اینکه در فلسفه طبیعی ارسطو حداقل دو اصل دیگر نیز برای حرکات افلاک وجود داشت که با هیئت بطلمیوس تعارض داشت، منجمان مکتب مراغه تعارض این دو اصل را مهم نمی دانستند و اشکالی از این جهت به مدل های بطلمیوسی نمی گرفتند. شاید علت این رفتار دوگانه این بود که فرض افلاک بیشتر با سرعت یکنواخت ساده تر یا ظریف تر از فرض افلاک کمتر با سرعت نایکنواخت حس می شد.

اختیارات مظفری را می توان جامع ترین کتاب هیئت به زبان فارسی دانست. قطب الدین شیرازی این اثر را تنها چهار ماه پس از اتمام تألیف نهایه الإدراک در سال 680ق تألیف و به یکی از حاکمان قسطمونی (کاستامونی) تقدیم کرده است. با این که بخشی از این کتاب ترجمه نهایه الإدراک از زبان عربی به فارسی است، ولی از لحاظ تبویب و عرضه مطالب، به ویژه هیئت های غیربطلمیوسی، با آن متفاوت است. متن اختیارات در بسیاری از عبارات خاص تحت تأثیر ساختار زبان عربی است، ولی از جهات دیگر هویت فارسی خود را حفظ کرده است. بر اساس مقدمه کتاب، عبارت «اختیارات» در نام این کتاب برگرفته از اسامی کتب تنجیمی نیست، بلکه منظور اختیارها یا انتخاب های جدید نویسنده برای حل اشکالات هیئت های بطلمیوسی سیارات است. درباره نوع رابطه قطب الدین شیرازی و نصیرالدین طوسی در نهایه و اختیارات شواهد جدیدی می توان یافت که درک دقیق تری در این باره به دست می دهد.