مفاتیح العلوم

کتاب مفاتیح العلوم (کلیدهای دانش ها) یکی از کهن ترین فرهنگ های به جای مانده اصطلاحات علوم به عربی و متأثر از کتاب العین فراهیدی است، که به تسامح، ازجمله کهن ترین دانشنامه های جهان اسلام نیز شمرده شده است. نویسنده این کتاب، یعنی ابوعبدالله خوارزمی کتاب خود را به نام ابوالحسین عبیدالله بن احمد عتبی، وزیر نوح بن منصور سامانی، فراهم آورده است. مفاتیح العلوم در دو مقاله و پانزده باب و نود و سه فصل برای نخستین بار توسط فان فلوتن در لیدن هلند به چاپ رسید که مقاله اول آن شامل علوم شریعت و علوم عربی مرتبط با آن و مقاله دوم آن شامل علوم مردم غیر عرب می باشد. ما در این مقاله برای نخستین بار به منابع و مآخذ خوارزمی و به ویژه العین خلیل بن احمد فراهیدی به دقت توجه کرده و در ضمن، نام افراد و کتاب های مورد استناد خوارزمی را از کتاب مفاتیح العلوم استخراج کرده ایم. این کتاب از نظر زبان شناختی هم دارای ارزش بسیار زیادی است. چراکه با توجه به واژگان دخیله و کاربرد آنها در هر علمی می توان میزان تأثیرگذاری تمدن های دیگر بر تمدن اسلامی را در علوم مختلف مورد سنجش و ارزیابی قرار داد؛ واژگانی که از زبان هایی چون فارسی، یونانی، لاتین، خوارزمی، ترکی، مروی، سریانی و هندی به عاریت گرفته شده و به کتاب مفاتیح العلوم راه یافته است. لذا در این مقاله شماری از واژگان دخیله مورد استناد خود خوارزمی هم از کتاب مفاتیح العلوم استخراج شده است. در ضمن، در این مقاله به سیر مطالعاتی انجام شده درباره این کتاب در غرب، به ویژه مستشرقان آلمانی، و نیز محققان عرب نیز توجه خاص صورت گرفته است.

در این مقاله ابتدا به گسترش حوزه آموزش های دینی اسلام تا اواخر سده اول هجری اشاره شده و سپس به چگونگی گسترش معارف در حوزه های مختلف علوم و معارف از ادب و تاریخ و فقه و علوم عقلی و پزشکی و دیگر دانش ها به اجمال توجه شده است. در ضمن شکل گیری تمدن اسلامی از قرن دوم هجری و به خصوص دارالحکمه بغداد در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری و تأثیر آن بر اقبال عمومی اهل فضل به تدوین و تألیف مجموعه های عظیم در حوزه های مختلف دینی و فرهنگی و علمی و ادبی و تاریخی از نوع الشعر و الشعراء «ابن قتیبه دینوری» (259ه .ش/267ق ) و الطبقات الکبری «ابن سعد» (223ه .ش/230ق ) و ده ها عنوان در طول دهه ها و سده ها موردتوجه قرار گرفته است. پس از تبیین مختصر این مقدمات، ویژگی های سه دانشنامه: المعارف ابن قتیبه دینوری، مفاتیح العلوم خوارزمی و دانشنامه ابن سینا پرداخته شده است.