سفال های پیش از تاریخ

حوزه ی جغرافیای فرهنگی فارس به دلیل بهره مندی از شرایط مناسب زیست محیطی از جمله آب وهوای مناسب، خاک حاصلخیز و شبکه ی آب های روان، از دوران نوسنگی تا دوران های تاریخی همیشه مورد توجه جوامع انسانی بوده و سبب بروز و پیدایش سنت های معیشتی ویژه ای در این حوزه ی جغرافیای گردیده است. مجموعه ی فرهنگی عصر مفرغ در حوزه فارس به طور کلی شامل سه دوره ی فرهنگی بانش، کفتری و قلعه – شقا می شود. در برآیند پژوهش حاضر که با محوریت شناسایی و تعیین هویت مجموعه سفال های موجود مربوط به عصر مفرغ حوزه ی فارس، در گنجینه موزه ی آستان مقدس حضرت احمد بن موسی شاه چراغ (ع) شکل گرفته است از مجموع سفالینه های موجود بر پایه ویژگی های کلی این گونه ها، 51 مورد مربوط به عصر مفرغ فارس شناسایی گردید. از مجموع 51 نمونه ی شناسایی شده در این مجموعه، 43 عدد خمره در فرم های متنوع، 7 عدد قدح و یک عدد آبریز دسته بندی گردید. بر اساس نتایج حاصل از فرآیند قیاس تطبیقی با نمونه های معرفی شده، 11 نمونه متعلق به فرهنگ بانش، 37 نمونه مربوط به فرهنگ کفتری و 3 نمونه متعلق به فرهنگ پایانی عصر مفرغ در حوزه ی فارس موسوم به فرهنگ قلعه-شقا تشخیص داده شد. ریشه و منشأ فرهنگ های عصر مفرغ در حوزه ی جغرافیایی فارس بومی و محلی بوده است. بنابراین تغییرات ساختاری در دوره گذار از دوره های مختلف فرهنگی در این محدوده مشاهده نمی شود، این در حالی است که این گونه های فرهنگی در روند پیدایش و تکامل خویش تا جایگزینی با فرهنگی نو، کمتر از شاخصه های فرهنگی مناطق هم جوار بهره برده اند.         

  سفال پدیده ای فرهنگی است و نقش آن به عنوان بیانی نمادین و تمثیلی، وسیله ای برای انتقال اندیشه و اعتقادات بوده است. پرنده از جمله موجوداتی است که به علت حضور تنگاتنگ در زندگی انسان ها و مجاور بودن زیستگاه آن با زیستگاه انسان، نقش آن همواره توسط انسان ها ترسیم شده است. در این مقاله سعی بر آن است که به بررسی نقوش و مضامین پرندگان دوره پیش از تاریخ و همین طور پرندگان دوره اسلامی در ایران پرداخته شود. پرسش این است که نقوش پرندگان در دوره های پیش از تاریخ و همین طور در دوره اسلامی چه اعتقادات، مضامینی و باورهایی را بیان می دارند و آیا این مضامین در این دوره ها یکسان بوده است یا خیر؟ همچنین سعی بر این است که وجوه اشتراک و افتراق در طراحی فرم، نمادپردازی و انتقال پیام نقوش پرندگان در این ادوار بررسی گردد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی انجام و اطلاعات مورد نیاز به صورت کتابخانه ای جمع آوری شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهند که نقوش پرندگان در سفال های پیش از تاریخ فقط جنبه نمادین و تزیینی نداشته، بلکه بازتابی از اعتقادات معنوی و یاری جستن از نیروهای ماورایی پرنده در طبیعت بوده است؛ اما سفال های دوره اسلامی بیشتر نشان از نمادین بودن این نقوش دارد و جنبه تزیین در آن بسیار پررنگ است. در دوران پیش از تاریخ باآنکه هنرمند نقوش را به حالت طبیعی نزدیک ساخته است، آن ها بسیار انتزاعی اند و در نقوش اسلامی، هنرمندان این دوره کوشیده اند که عالم خیال را در آفرینش نقوش خویش به کار گیرند، به طوری که حتی طرح ترکیبی پرنده و انسان نیز به چشم می خورد. در کنار تضادها، اشتراکاتی نیز دیده می شود؛ از جمله اینکه این سفال ها به عنوان بستری برای ثبت اعتقادات روزمره برگزیده شده اند. در واقع کاربست باورهای بنیادین، در ظروف عامیانه قابل مشاهده است و در هر دوره، نقوش پرنده حامل پیام های نمادین و اعتقادی بوده اند.