قالهر

صدای گذشته و تاریخ کاشانِ کویری را باید از ردّ پایِ آبِ کمیاب یافت. صدای پای آبی که از معاصران ما سهراب سپهری، نمودگار شناخت و فهم آن در بن مایه های اسطوره ای و سیلان و سفر بوده و ما نیز در این مقاله معتقدیم رجوع به منابع اساطیری مربوط به آب در ناحیه کاشان می تواند منبع و تفاسیر غنی و پربارتری برای شناخت گذشته اجتماعی این شهر فراهم کند. این جستار با تأمل بر آخرین آثار مستند و مکتوب درباره کاشان، یک سرنخ مهم شناسایی گذشته کاشان را در گزارش مکتوب مراسم و «آیین آبی» می جوید که در منطقه اردهال و همزمان با جشن تیرگان و طی مراسمی به اجرا درمی آمده و در روستای قالهر هرساله برگزار می شده است. این نوشته با تحلیل متون و عناصر آیینی و اسطوره ای این جشن و آیین آب در آثار قرن سوم و رصد بازمانده های این رسوم تاعصر حاضر (آبریزان در برخی روستاهای ناحیه اردهال، آیین لتو در کاشان تا عصر پهلوی و...) بر آن است که یکی از روزنه های شنیدن صدای پای گذشته و برخاسته از اعماق قرون نیاکان این شهر، در آیین های آب و تداوم کاوش ها و بررسی های بعدی و جزئی تر در آن هاست.  

این مقاله به اهمیت فرهنگی و اسطوره ای بخش کوهستانی کاشان و در رأس آن، کوه و منطقه اردهار می پردازد. مدعای اصلی آن کم پیداییِ اهمیت و تاریخ این ناحیه در دوره معاصر، در قیاس و در سایه پرداختِ بیشتر غربیانِ سیاح به بخش دشت و موضع رو به اصفهان کاشان (گرم قاسان کهن) و ضرورت مطالعه بیشتر و خاصه واکاوی تقدس انتساب یافته به این ناحیه است. لذا بررسی عناصر آیینی، اسطوره ای و بقایای آثار باستانیِ به جامانده در تعدادی از نقاط پیرامون اردهار و اطرافش مانند نیاسر، قالهر و باریکرسب، روش تحلیل این مقاله است. در ادامه، فرض وجود نگرش و بن مایه های فرشگردانه و پیشامزدایی و ایزدان طبیعی خاصه اشه، مهر و ناهید طرح می شود. سرانجام تداوم و بازآفرینی نگاه و تلقی ساکنان کهن منطقه به آن ها در ادیان جدید و همچنین کانونی شدن و مرکزیت و هاله قدسی کوه اردهار در ارتباط با اسطوره های ایران بررسی و تحلیل شده است.