تکوین نظریه

نظریهها روایتهایی هستند درباب چگونگی کارکرد واقعیت، و با دیگر روایتها از آن روی متفاوتند که به توصیف و تبیین روابط میان پدیدهها پرداخته، قابلیت پیشبینی و کنترل به دست میدهند و انتزاعی فارغ از زمان و مکان خاص هستند. در رویکردهای متداول به نظریهپردازی، "زمان" در کنار" مکان" و تنها به عنوان شرایطی که محدوده اعتبار نظریه را تعیین مینماید، در نظر گرفته میشود و نقش تعیینکنندهای که زمان و ابعاد زمانی میتواند به ویژه در نظریههای علوم انسانی و از جمله نظریههای ناظر بر وجه هنری معماری در تعیین چیستی پدیدهها و چگونگی روابط بین آنها و در نتیجه در ساخت نظریه و معنای نسبت داده شده به آن داشته باشد را نادیده میانگارند.ا ین مقاله بدین منظور در مطالعه نقش زمان در نظریهپردازی در گام اول از نقش زمان در تکوین نظریه میگوید و در گام دوم به بیان نقش زمان و زمانمندی در ساخت نظریه میپردازد و بدین منظور سه بازه زمانی، "بازه زمانی وجودی"، "بازه زمانی مشاهده، ثبت و گردآوری" و "بازه اعتباری" را تعریف میکند. درگام سوم نیز تداوم نظریهها در زمان را بررسی میکند. این مقاله در انجام پژوهش از روش کتابخانهای و رجوع به دادههای اسنادی موجود بهره گرفته است و با استفاده از استدلال منطقی تحلیلهای لازم و ساختار مقاله را صورتبندی کرده است و برین باور است که نسبت و زمان و نظریه، فراتر از تنها یکی از شرایط محدود کننده اعتبار نظریه است و زمان عاملی است که هم در آغاز نظرورزی و هم در انجام آن و نیز در فرآیند ساخت نظریه به ویژه نظریه در علوم انسانی جایگاهی ویژه دارد و توجه به نقش آن میتواند به داشتن نظریههایی دقیقتر با قابلیت تبیین و پیشبینی صحیحتر منجر شود.

روش شناسی بنیادین، نظریه ای است که از سوی استاد پارسانیا مطرح شده و به تبیین فرایند تکوین نظریه های علمی می پردازد. نسبت این نظریه با مؤلفه های پنج گانه، عمق، درجه، سطح، آماج و عامل مسلط در تعیّن اجتماعی معرفت و نیز نسبت مبانی معرفتی با مبادی غیر معرفتی در این نظریه، مسئله اصلی این پژوهش است که با روش تحلیل اسنادی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاکی از این است که روش شناسی بنیادین، همه انواع معرفت را تحت تأثیر جامعه نمی داند و به معرفت های فرافرهنگی نیز معتقد است. این نظریه، برای عوامل معرفتی، نقش علّی در محتوای معرفت قائل است اما برای عوامل غیر معرفتی، در فرهنگ های سکولار و دنیوی، نقش علّی و در فرهنگ های وحیانی و عقلانی، نقش اعدادی معتقد است. نسبت میان علم و جامعه نیز این نظریه، به ظرفیت های راهبردی برخی علوم در تغییر شرایط اجتماعی، به نفع رشد و شکوفایی علوم قائل است. به عنوان نمونه علم فقه، در سه عرصه سیاسی، قضایی و اقتصادی، منابع نادر اجتماعی، قدرت، ثروت و منزلت را حتی در شرایطی که عوامل غیر معرفتی مناسبی برای رشد علم وجود ندارد، به ارمغان می آورد و زمینه رشد و یا حداقل حفظ علم را به عهده می گیرد.

در حوزه پژوهش های کیفی، کتاب های مرجع زیادی وجود دارد که هریک به دلیلی، مشروعیت و مقبولیت مناسبی میان خوانندگان کسب کرده اند. کتاب مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه ای، به قلم اشتراس و کوربین و ترجمه ابراهیم افشار از جمله کتاب های موفقی است که در این حوزه به رشته تحریر درآمده، 9 بار به چاپ رسیده و به عنوان منبع درسی مقاطع تحصیلات تکمیلی مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله تلاش شد با رویکرد توصیفی-تحلیلی، با ذکر شواهد و مستندات و بر مبنای معیارهای ارزیابی معرفی شده از سوی شورای نقد و بررسی متون و کتب علوم انسانی، به نقد منصفانه و بدون سوگیری کتاب مذکور پرداخته شود. نقدها از دو نظرگاه شکلی و محتوایی ارائه شدند. بر این اساس، نقاط قوت اصلی کتاب، جامعیت محتوا در خصوص نظریه زمینه ای، دیدگاه منسجم و ساختارمند نسبت به موضوع و ارائه مثال های کاربردی هستند. در عین حال، این اثر نقاط قابل بهبودی دارد که از جمله مهم ترین آن ها می توان به فقدان توجه کافی به مرحله آماده سازی و ارائه گزارش پژوهش، روزآمد نشدن موضوعات به رغم تجدید چاپ های متعدد کتاب و عدم توجه به سایر روش های پژوهش کیفی اشاره داشت.