اعمال هندسی

ابوالوفا بوزجانی از ریاضی دانان تراز اول دوره اسلامی است که کتاب او در باره اعمال هندسی زمینه ساز مباحث و تحقیقات بسیاری در حوزه های تاریخ علم، معماری و صناعات وابسته بوده است. با وجود این، تاکنون سهم واقعی او در صناعات معماری در سایه جایگاه علمی او پنهان و ناشناخته مانده است. هدف این مقاله روشن ساختن میراث ابوالوفا در ریاضیاتِ معماری میان اصحاب و دست اندرکاران معماری با تکیه بر روش تحلیل (شباهت های ساختاری) تاریخی است. برای این پس از نیم نگاهی به زمینه های تکوین آثار حساب و هندسه عملی او در سده 4ق/10م، روش های هندسی ابوالوفا و میزان عملی بودن آنها را با روش های معماران و صنعتگران در کنار یکدیگر بررسی تطبیقی کرده ایم. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهند که هرچند ابوالوفا در کتاب اعمال هندسی مبانی هندسه عملی - به ویژه در هندسه مسطحه - را گردآوری، تدقیق کرده و راه حل های مختلفی را برای مسائل عرضه کرده است، اما روش های او نقش چندانی در طراحی هندسی اصحاب معماری نداشته است. زیرا اصحاب صناعات بخش قابل توجهی از مسائل این کتاب را به دلیل وجود روش های ساده تر و عملی تر به کار نبرده اند. چنین می نماید که میراث اصلی ابوالوفا در معماری، علم حساب ابنیه است، که او مقدمات حساب عملی را برای دبیران، محاسبان و ناظران مالیه ساختمانی تدوین نمود.

هدف این مقاله بازنگری نقش و سهم ریاضی دانان و متون هندسه عملی در هنر و معماری دوران اسلامی است. مدعای اصلی مقاله این است که نقش ریاضی دانانی چون ابوالوفا و رساله اعمال هندسی می بایست در فضای عقلانی- علمی و بافتار اجتماعی علم در سده چهارم هجری بررسی و تحلیل شود. به نظر می رسد جریان نانوشته و تأثیرگذار گفتگوی علم و عمل در این قرن در سایه شمار اندکی از متون ریاضیاتِ معماری قرار گرفته است. در این مطالعه تفسیری تاریخی از ارتباط دو حوزه علم [ریاضیات] و عمل [صناعات معماری] و صاحبان آنها مبتنی بر تاریخ ذهنیت ارائه می شود. بر پایه شواهد تاریخی، صنعت گران سده چهارم از طریق گفتگو و مباحثه با فلاسفه و ریاضی دانان در حلقه هایی موسوم به «مجالس العلم» ذهنیت علمی و دانش ریاضی خود را ارتقا دادند. از این منظر رساله اعمال هندسی را فارغ از میزان بهره گیری صنعت گران از آن، می بایست به عنوان نماد مساعی دانشوران در آوردن فلسفه و ریاضیات (هندسه) به حوزه عمومی به شمار آورد.