پیه سوزهای سفالی

یکی از نخستین انواع لوازم روشنایی به کاررفته در ایران «پیه سوزها» هستند. با این که معلوم نیست طرح اولیۀ این چراغ های باستانی در چه زمانی و چگونه شکل گرفته است، ساختار نهایی آن ها بسی پیش از آغاز دورۀ تاریخی ایجاد و تثبیت شده است. طی دورۀ تاریخی، هرچند ساختار اصلی این چراغ ها تغییری نکرده، فرم آن ها دست خوش تحولات متعددی شده است؛ بنابراین هدف اصلی این مقاله، طبقه بندی و گونه شناسی انواع چراغ های سفالی و مفرغی این دوره است. این مقاله قصد پاسخ به این پرسش ها را دارد؛ 1. طرح پیه سوزهای سفالی و مفرغی دورۀ تاریخی ایران چه تحولاتی را پشت سر گذاشته است؟ و 2. چه عواملی در ایجاد این تحولات مؤثر بوده اند؟ به نظر می رسد تغییرات ایجادشده در طرح پیه سوزهای سفالی این دوره عمدتاً تحت تأثیر شکل چراغ های سفالی غیربومی و تحولات صورت گرفته در طرح پیه سوزهای مفرغی نیز متأثر از پیشرفت های فناورانه بوده است. به منظور پاسخ گویی به پرسش های مطرح شده و تأیید فرضیه های مربوطه، در این مقاله از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی استفاده شده و داده های موردنیاز آن نیز ازطریق روش میدانی و کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که مهم ترین تحولات پیه سوزهای سفالی دورۀ تاریخی را می توان در پنج گونۀ اصلی و اساسی ترین تغییرات پیه سوزهای مفرغی این دوره را نیز می توان در سه گونۀ عمده شناسایی و دسته بندی کرد. همچنین نتایج تحقیق حاکی از آن است که در ایجاد گونه های مختلف پیه سوزهای سفالی و مفرغی عوامل متعددی تأثیرگذار بوده اند؛ به طورمثال، پیه سوزهای سفالی هم از چراغ های مفرغی ایرانی تأثیر گرفته اند و هم از پیه سوزهای سفالیِ یونانی و رومی. درمقابل، نقش عوامل درونی و پیشرفت های فناورانه در تحول طرح پیه سوزهای مفرغی بسیار بارز است.

در این پژوهش به مطالعه گونه شناختی و شناسایی سیر تحول طراحی پیه سوزهای سفالی ایران در قرون اولیه و میانی اسلامی پرداخته شده است؛ اگرچه ابداع و ترویج کاربرد پیه سوزهای سفالی ایرانی به دوران پیش از اسلام بازمی گردد، توسعه و پیشرفت فنی سفالگری در دوران اسلامی تأثیر چشمگیری در تحول طراحی این وسیله ها گذاشته است. بر این اساس، هدف عمده این پژوهش بررسی و پیگیری گام به گام روند طراحی پیه سوزهای سفالی ایرانی طی قرون اولیه و میانی اسلامی است. پرسش این است که، مهم ترین تغییرات ایجاد شده در شیوه طراحی و نحوه استفاده از پیه سوزهای سفالی ایران از ابتدای دوران اسلامی تا انتهای سده ششم هجری قمری چیست؟ و این تغییرات، در بستر تاریخ طراحی پیه سوزهای سفالی، چه معنایی می دهند؟ فرض بر این است که بیشترین تغییرات پیه سوزهای سفالی ایران در این دوره با طرح کلی و تزئینات رویه آن ها مرتبط بوده باشد. برای انجام این پژوهش از روش پژوهش توصیفی-تحلیلی استفاده و بخش بسیار زیادی از اطلاعات موردنیاز را به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است؛ همچنین، در این پژوهش، براساس رویکرد «کومار ویاس» در مطالعه تاریخ تحول اشیاء، وجه تمایز انواع گونه های پیه سوزهای سفالی از پنج منظر مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. این پنج منظر عبارتنداز: طرح و ساختار کلی پیه سوزها، جلوه ظاهری پیه سوزها، روش ساخت و تولید پیه سوزها، روش کاربرد پیه سوزها، و درنهایت رابطه پیه سوزها با کاربرانشان. درنهایت گفتنی است، مطالعه گونه شناختی پیه سوزهای سفالی اوایل دوران اسلامی در ایران حاکی از وجود سه دسته چراغ است که برپایه معیارهای ویاس تفاوت های قابل ملاحظه ای با یک دیگر دارند. این دسته ها که تاحدودی از توالی تاریخی نیز برخوردارند عبارتنداز: 1) پیه سوزهای پیاله ای شکل با فتیله گیرهای لب برگشته؛ 2) پیه سوزهای کروی شکل بدنه بسته با فتیله گبر های نایژه ای کشیده؛ و 3) پیه سوزهای پایه دار با زیرپایه های طبقچه ای. مجموع این تغییرات موجب شده است طرح پیه سوزها از یک طرح ساده عام و استاندارد، در دوره های اولیه، به طرح های پیچیده خاص و گاهی سفارشی، در دوره های بعدی، تبدیل شوند؛ همچنین این تغییرات نشان از آن دارد که این پیه سوزهای سفالی از وسیله های صرفاً کاربردی، در قرون اولیه اسلامی، به وسیله هایی با ارزش های زیبایی شناسانه و نمادین، در اواخر قرون میانی اسلامی، تبدیل شده اند.