نازک خیالی

مسأله این مقاله فرانمایی (صنعتِ اغراق) به عنوان یکی از ارکان اصلی شعر سبک هندی است. مقاله شیوه های فرانمایی و نقش هنری اغراق در شعر فارسی قرن یازدهم از خلال موضوعات اغراق، شگردهای فرانمایی و کارکرد هنری این اسلوب را بررسی می کند. و به همسویی اسلوب اغراق شاعران پارسی زبان با زیبایی شناسی اغراق در بلاغت هندی اشاره می کند. گرچه اغراق نقطه پیوند جمال شناسی شعر فارسی با ذوق و بلاغت هندی بود اما در ایران نقطه کانونی مخالفت با سبک هندی شد؛ ادیبان ایرانی اغراقها و ابیاتِ مستحیل شاعران خیال بند را عامل اصلی انحطاط شعر فارسی در قرن یازدهم و دوازهم دانسته اند. مقاله ضمن اشاره مبانی نظری اغراق ستیزی تأکید دارد که اسلوبِ اغراق با نگرش زیباشناختی و سیاقِ باریک اندیشی مطابقت دارد و سبک هندی بدون عنصر اغراق از ماهیت خود ساقط می شود.

در ادوار شعر فارسی شاعرانی مکتب نرفته و خط ننوشته اما دارای قریحه شعری وجود داشته اند که بندرت در تذکره ها از آنان سخنی رفته است. در مقاله حاضر به بررسی اشعار یکی از این شاعران در دوره معاصر با نام «حیدر یغما» (1302-1366)می پردازیم. این پژوهش در سه محور اصلی اشعار یغما را می کاود: اول مختصات شاخص ادبی شعر یغما: در این مبحث سعی شده است نوآوریهای شاعر در علوم بلاغی ذکر شود و سپس مضامین شعری او بررسی شده است. اشعار او دارای تنوع مضامین بوده و برخی از اندیشه های والای انسانی جزء مضامین شعری اوست. بسیاری از مضامین انتخاب شده برای اشعار آئینی او نیز بدیع و خلّاقانه است. از مضامین دیگر اشعار او رنج و مشقت قشر زحمتکش جامعه می باشد که او خود نیز از این گروه بوده است و به خوبی آن را انعکاس داده است. در ادامه پاسخگویی ها و همسویی های اشعار یغما با شاعران بزرگ ایران بررسی شده است. دوم، مختصات فکری و جهان بینی شاعر: وی اغلب از عدم دلبستگی به دنیا و ناپایداری آن سخن می گوید. در برخی از ابیاتش جبرگرایی دیده می شود؛ گاهی نیز به اختیار در آدمی اشاره دارد. سوم، نازک خیالی ها و باریک اندیشی های یغما: این مختصه از اشعار یغما سبب گردیده است تا تلخی زندگی پرمشقت شاعر در لابلای نازک خیالی های او مخفی شود و منجر به لذت ادبی در مخاطب گردد. هدف اصلی این مقاله معرفی یکی از معدود شاعرانی است که علیرغم نداشتن سواد مدرسه ای شعر بسیار زیبا سروده اند و نامشان باقی مانده است.

نازک خیالی ها، مضمون سازی ها و تصویر سازی های بدیع در غزلیات عبدالقادر بیدل دهلوی خواننده را با نوعی شگفتی، ابهام و پیچیدگیِ بیان روبه رو می کند. وی به عنوان نماینده سبک هندی، در ایجاد تصاویر پیچیده بدیع و درهم تنیده و مبهم، مهارت بسیاری دارد. بیشتر تصاویر اشعار او، بازتاب یک صحنه و موقعیت است؛ به گونه ای حسّی و ملموس یا ذهنی و معقول که با بهره گیری خاص شاعر از کلمات شکل می گیرند. چگونگی تصویرسازی و نحوه انعکاس تصاویر در شعر بیدل دهلوی، پرسش اصلی این پژوهش است. این مقاله که به روش توصیفی و تحلیل محتوا به انجام رسیده است، نشان می دهد سه شیوه متفاوت در کاربرد تصاویر شعری بیدل به لحاظ الگوبرداری از استادان برجسته پیشین و همچنین ابهام و ازدحام تصاویر، به چشم می خورد: الف) تصاویر سعدی و حافظ گونه؛ تصاویر ساده و خوش ساختی که در خدمت تجسّم بخشیدن به مفهوم و تداعی معنی شکل می گیرند. ب) تصاویر نظامی و خاقانی وار؛ که در این گونه اشعار، علاوه بر تصویر مرکزی و اصلی که بار معنایی بیت را به دوش می کشد، شاعر چند تصویر پیچیده و درهم تنیده را نیز برای ابهام هنری در شعر خلق می کند. ج) تصاویر خاص بیدل؛ تصاویر بسیار پیچیده و لایه لایه که گاه شعر را تا مرز بی معنی بودن می کشاند. این گونه تصاویر که به عنوان هویّت شعری بیدل محسوب می شوند، معمولاً کاربرد کمتری در غزلیات وی دارند.

سفر فغانی شیرازی به هرات و چگونگی برخورد با او بر اساس روایت اوحدی بلیانی، باعث شده تا گروهی از پژوهش گران معاصر شعر و ادب فارسی بر مبنای آن روایت، مکتب ادبی هرات سده های نهم و دهم را نقد و ارزیابی کنند. اتکا به روایت واحد و نادیده گرفتن دیگر روایات و نکات جانبی مسأله، از یک سو مانع شناخت دقیق شعر و ادب هرات اواخر روزگار تیموری و اوایل عهد صفوی شده و از سوی دیگر جایگاه هرات را در ایجاد مکتب نازک خیال در ابهام قرار داده است. این رویکرد، فغانی شیرازی را تنها بنیان گذار مکتب نازک خیال یا آن چه به نام سبک هندی شناخته می شود، معرفی می کند و از بیان نقش دیگر شاعران آن روزگار مانند آصفی هروی در بنیان گذاری این مکتب، پرهیز می کند. ازآن جاکه روایت اوحدی تنها روایت نیست و روایات دیگر عکس این مسأله را ثابت می کنند، پرداختن به این موضوع اهمیت می یابد. بازنگری سفر فغانی به هرات و بررسی گوشه های تاریک این سفر و تأثیرپذیری فغانی شیرازی از آصفی هروی و تأثیرگذاری او بر برخی از شاعران هرات، موضوع اصلی این مقاله است که با روش استنادی تاریخی به صورت تحلیلی توصیفی ارائه می شود. برایند این پژوهش آن است که برخلاف روایت اوحدی بلیانی، شعر فغانی شیرازی در هرات مورد استقبال و تحسین قرار گرفته است. فغانی از شیوه شعر رایج آن زمان هرات به ویژه شعر آصفی تأثیرپذیرفته و در مواردی خود تأثیرگذار بوده است.