موعظه حسنه

برهان، خطابه و جدل سه تا از صناعات پنج گانه ارسطویی است. ارسطو و منطق دانان مسلمان به دقت و تفصیل آنها را از لحاظ ماده و صورت و هدف و نتیجه بیان نموده اند. روش های دعوت قرآنی در سوره نحل به ترتیب چنین آمده است: حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. معنای این سه کلمه هم با تحقیق در عرف قرآن آشکار است. برخی منطق دانان و بعضی از مفسران مسلمان سه روش یادشده را با سه فن ارسطویی منطبق دانسته اند. عده ای این روش ها و آن سه فن را کاملاً یکی محسوب کرده اند و بعضی- خصوصاً با نظر به قید حسنه بودن موعظه و احسن بودن جدل به انطباق جزئی قایل شده اند. در این مقاله دیدگاه منطق دانان و مفسران یادشده بعد از گزارش مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته اند و حاصل این سنجش و ارزیابی چنین است که حکمت مبتنی بر برهان است؛ یعنی سخن حق مطابق با واقع است، ولی نه اینکه هر سخن حق مطابق با واقعیت حکمت است و جدل احسن با جدل ارسطویی انطباق جزئی دارد و موعظه حسنه را با خطابه هیچ نسبتی نیست.

مقاله حاضر، به بررسی و تحلیل مرحله دوم از مناظره امام صادق(علیه السلام) با زندیق مصری پرداخته است؛ چنان که در قسمت پیشین آمد، امام(علیه السلام) در مرحله اول مناظره، به شیوه جدال احسن با زندیق به گفت وگو پرداخته و در این مرحله، به شیوه موعظه حسنه (خطابه) وارد شده است. مضمون فرمایش امام(علیه السلام) این است که هر کس به وجوبِ وجودِ عالَم و بی نیازی آن از وجود صانع مدبر معتقد است، به حکم ضرورت، باید حقیقت آن و حقیقت اجزای آن را به خوبی شناخته باشد؛ زیرا هر چیز تا زمانی که واقعاً شناخته نشود، هیچ قضاوتی در باره آن، نفیاً یا اثباتاً صحیح نیست. امام(علیه السلام) در این مرحله از مناظره، از در مماشات و مُجارات با زندیق وارد شده و بر اساس نوع معرفت شناسی زندیق، که حس گرایی است، با او به گفت وگو پرداخته و از همان طریق، او را محکوم کرده و به اهدافش؛ یعنی بیرون آوردن  وی از جهل مرکب و انتقال او به مرحله گمان و از آنجا به مرحله شک و تردید، رسیده است. همچنین امام(علیه السلام)  برای همگان آشکار کرده است که زندیق مصری و امثال وی، جز ندیدن صانع، هیچ دلیلی بر ادعای خود ندارند. افزون بر این، آن حضرت، بی اعتباری گمان در مسائل اعتقادی را به زندیق یادآور می شود و به قاعده عدم الوجدان در ردّ ادعای زندیق نیز استدلال می کند.

گسترش رسانه ها در عصر کنونی و نفوذ در کلیه ابعاد سیاسی، اجتماعی و فردی زندگی بشر موجب شده است که نیاز به رسانه ای برای هدایت انسان ها به سوی کمال حقیقی بیش از پیش احساس شود که با عنوان «رسانه توحیدی» مطرح می گردد و در این زمینه دین اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی، دارای دستورالعمل هایی می باشد؛ از جمله در آیه 125 سوره نحل در ارتباط با رسانه توحیدی، شیوه تبلیغ و دعوت به حق را با سه روش حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن بیان نموده است. به عبارت دیگر، یکی از محوری ترین روش های مبارزه با سلطه رسانه ای غرب، دعوت به حق و هدایت انسان هاست. در حقیقت رسانه ها در زمینه مسائلی از قبیل دینداری و ارزش های دینی، دعوت به حق، هدایت و هویت دینی برای خویش رسالتی قائل اند. در این پژوهش که با روش اسنادی و تحلیل محتوا آیه 125 سوره نحل سامان یافته، محتوای رسانه توحیدی مورد مداقه قرار گرفته و قابلیت های این رسانه در حوزه دین و تقویت دینداری افراد تبیین شده است. بر این اساس شرط موفقیت رسانه توحیدی، بهره گیری از استدلال قوی و متقن همراه با موعظه حسن مطرح می گردد. در حقیقت اقناع مخاطب در هدایت بشر امر بسیار ضروری می نماید که می بایست در رسانه توحیدی بیش تر مورد توجه قرار گیرد.

خداوند در آیه 125 سوره مبارکه نحل، به پیامبر (ص) دستور داده تا مردم را به سه طریق به سوی پروردگار دعوت نماید: حکمت، موعظه حسنه و مجادله به بهترین طریق ممکن. در این میان روش موعظه با واژه حسنه آمده و مفهوم آن این است که خیلی از مواعظ حسنه نبوده و در امر تبلیغ مفید و موثر نیستند. یکی از مهمترین ابعاد موعظه حسنه، بُعد اخلاقی آن است که رعایت نکات اخلاقی در اثر بخشی آن بسیار مؤثر است. این پژوهش سعی دارد ابتدا معیارهای اخلاقی سخن و موعظه را از منظر قرآن، به روش کتابخانه ای استنباط و تبیین نماید سپس با ساختاری توصیفی - تحلیلی ، ضمن بررسی آیات مربوط به موعظه و تبلیغ به بُعد اخلاقی موعظه حسنه بپردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که زمانی پایبندی و اجرای این اصول اخلاقی به بالاترین سطح تأثیر خود در موعظه حسنه می رسد که: به مقدسات دیگران توهین نکنیم، در تبلیغ نسبت به مخاطبان خود همانند برادر دلسوز باشیم و اجر و مزدی برای موعظه خود نخواسته باشیم. همچنین به گفتار خود پایبند باشیم، انواع سخن و گفتار های نیکو و باید ها و نبایدهای اخلاقی را به خوبی فراگرفته و به کار بندیم. در این صورت موعظه حسنه و تبلیغ به بهترین شکل ممکن، محقق خواهد شد.