ارزش های بنیادی انسانی

این مطالعه ویژگی های مختص به فرهنگ ارزش های ایرانیان را شناسایی و خاستگاه های الگوی ارزشی خاص آن را بر حسب تأثیرهای علّی شرایط اجتماعی سیاسی تبیین می کند. در سه مطالعة مجزا، سه گروه سنی (17 15 سال، 1532 نفر؛ 26 18 سال،600 نفر؛ 62 24 سال، 821 نفر) با «زمینه یاب ارزشی شوارتز» (شوارتز، 1992) و نسخة 40 ماده ای «پرسشنامة تشبیهی ارزش» (شوارتز و دیگران، 2001) ارزیابی شدند، و از خلال «تحلیل های جداگانه کوچک ترین فضا» در باب روابط ساختار ارزشی برای هر نمونه و مقایسة آن با الگوی اصلی (ارزش های بنیادی انسانی؛ شوارتز، 1992، 1994) تفاوت های بینِ فرهنگی محتمل بازنمایی شد. آن چنان که انتظار می رفت مواردی از انحراف از الگوی نظری مشاهده شد که بیانگر تأثیر ایدئولوژی اسلامی انقلابی در عرصة اجتماعی سیاسی است: (1) رابطة پویشی ابعاد مرتبة بالاتر «تعالی خود» و «گسترش خود» در هر سه نمونه نقض شد، (2) همچون نمونه های اروپای شرقی، در بُعد «تعالی خود» کانونی از ارزش های اجتماعی سیاسی شکل گرفت، (3) ارزش «معتدل» از مجموعه ارزش های سنت و مذهب بیرون رانده شد، و (4) در تأثیرهای افتراقی جو سیاسی اجتماعی بر ارزش های نسل های جوان تر نسبت به بزرگسالان، نکته شایان توجه اینکه نوجوانان از کنش ارزش های تعالی جویی در دو سطح روابط نزدیک (خیرخواهی) و گسترده (جهان شمولی نگری) به ادراکی متجانس و پیوسته نائل نمی گردند.

یک دهه پیش، در بررسی ساختار و محتوای ارزش های دانشجویان (دلخموش، 1384)، مواردی از انحراف از الگوی نظری (ارزش های بنیادی انسانی؛ شوارتز، 1992، 2006) مشاهده شد. مطالعه حاضر، تغییر در ساختار ارزش های دانشجویان، در نزدیک شدن به الگوی نظری را برحسب تأثیرهای علّی شرایط اجتماعی سیاسی به ویژه تأثیر فزاینده ارتباطات توده گیر در طی یک دهه گذشته را تبیین می کند. نمونه مورد مطالعه (400 دانشجو، به نسبت مساوی مرد و زن) با نسخة 40 مادّه ای «پرسشنامة تشبیهی ارزش» (شوارتز و دیگران، 2001) ارزیابی شد، و از خلال «تحلیل کوچک ترین فضا» روابط ساختار ارزشی مشخص گردید و با مقایسة آن با ساختار نمونه پیشین و ساختار الگوی اصلی، شباهت ها و تفاوت های بینِ فرهنگی بازنمایی شد: 1) ارزش پیشرفت که در مطالعه پیشین در ناحیه اصلی خود قرار نگرفته بود، در محل مورد انتظار ظاهر شد. اما، 2) یک تغییر جدید در ترتیب ارزش لذت جویی در آرایش چرخه ای ارزش ها مشاهده شد. و 3) همچون مطالعه پیشین مادّه های امنیت ملّی و نظم اجتماعی به ارزش جهان شمولی نگری منتقل شدند. پژوهش حاضر نشان داد که به رغم تأثیرپذیری ارزش های دانشجویان از فرایند نوسازی و همگرایی، گرایش به آرمانی سازی معانی پاره ای از ارزش ها، همچنان پس از یک دهه حفظ شده است.