خاتم سازی

شیوه ساخت خاتم گره نسبت به سایر انواع خاتم پیچیده تر و دشوارتر است. خاتم گره معمولاً بر اساس نقوش گره تند و کند هندسی شکل می گیرد و زاویه برش مصالح نیز در آن متفاوت است. گره پنج از متداول ترین نقوشی است که مبنای شکل گیری سایر نقوش خاتم گره نیز قرار می گیرد. این نقش مبنای شکل گیری سایر نقوش خاتم گره نیز هست و تقریباً در تمام انواع خاتم گره مشاهده می شود. بر این اساس، موضوع این مقاله به بررسی شیوه ساخت و گُل بندی خاتم گره پنج اختصاص یافته و تلاش شده است تا به سه پرسش پاسخ داده شود: 1 ویژگی های کلی خاتم گره کدام است و تمایز آن از سایر انواع خاتم در چیست؟ 2 مراحل طراحی و ساخت خاتم گره پنج چگونه است؟ 3 ترکیب رنگی در تولید خاتم گره پنج چگونه اعمال می شود؟ برای این منظور ضمن توجه به ویژگی های اصلی خاتم گره به ترتیب نحوه ترسیم هندسی، مصالح گیری، مراحل خاتم پیچی و گل بندی، تنوع ترکیبی و رنگ بندی در خاتم گره پنج بررسی گردیده است. این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات میدانی و کتابخانه ای نوشته شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که چند شیوه متفاوت برای پیچیدن خاتم گره پنج وجود دارد. با این حال، در تمام این شیوه ها نوع برش و مقدار مصالح یکسان است. همچنین رنگ بندی اجزای گره در گل بندی خاتم گره پنج نیز غالباً از ترکیب دو رنگ به دست می آید و اگر این نقش در سایر نقوش خاتم گره مورد استفاده قرار گیرد به صورت ترکیبی از سه رنگ گل بندی و اجرا می شود.

خاتم کاری از جمله هنرهای سنتی مرتبط با چوب است که امروزه از رونق خوبی برخوردار نیست. ساخت خاتم گره از دوره صفوی مورد اهمیت قرار گرفت و تا دوره معاصر از آن استفاده می شود. توجه به خاتم کاری و پرداختن به نقد منابع آن، در حوزه پژوهش های حائز اهمیتی است که دستاوردهایی چون آشنایی، معرفی و آسیب شناسی را به ارمغان خواهد داشت. کمبود اطلاعات تخصصی در نوشتارهای پیشین محسوس است. مقاله بررسی شیوه ساخت و گُل بندی (Golbandi) در خاتم گره پنج در فصلنامه علمی-پژوهشی نگره به نویسندگی مریم اکبرزاده و محمدصادق میرزا ابوالقاسمی در پاییز 1397، شماره 47 و در صفحات 82 تا 95 به چاپ رسیده است. ضرورت به نقد و ارزیابی مقاله مذکور حاکی از اهمیت نشر اطلاعات صحیح در خصوص خاتم کاری به ویژه خاتم گره است. خاتم گره با پیشینه ای غنی، به دلایلی از جمله دشواری در تهیه مواد اولیه و مراحل ساخت، امروزه کمتر مورد توجه است؛ لذا پرداختن به این خاتم و مستندنگاری آن از اهمیت های پژوهشی حاضر است. نقد این اثر که به شکل محتوایی و علمی صورت گرفته، سعی در تبیین کاستی هایی هر چند اندک در مراحل تخصصی ساخت خاتم گره پنج دارد.

مقاله پیش رو با رویکرد توصیفی انتقادی به نقد و بررسی «واژه نامه توصیفی خاتم سازی» به قلم نسرین طباطبایی پرداخته است؛ کتاب مذکور در سال 1382 به رشته تحریر درآمده است. در این راستا جنبه های صوری و ساختاری کتاب به لحاظ رعایت اصول نگارش علمی و همچنین محتوایی به لحاظ اهمیت مطالب و چیستی آن مورد بررسی واقع شده است. در شرایطی که مطالعات کتابخانه ای خاتم کاری اندک و با ابهاماتی مواجه بوده، نوشتار منابع هر چند با کاستی هایی دارای ارزش های معنوی برای خاتم کاری محسوب می گردد. در این کتاب مؤلف توانسته برای نخستین بار واژگان تخصصی خاتم کاری را گردآوری و توصیف نماید که ارزشمند و درخور تحسین است؛ در عین حال نقص هایی در روش ارائه، توصیف ناکافی در تعاریف واژگان و اصطلاحات تخصصی، فقدان برخی واژه های ضروری نیز بر آن مترتب است. از نظر صوری به لحاظ شیوه نگارش، نظام ارجاع دهی، ایرانیک نکردن برخی واژه ها و .. در کتاب دیده می شود. همچنین از نظر محتوایی ایرادهایی مانند نبود حد و مرز دقیق میان تعاریف برخی مدخل ها، تعاریف کوتاه و ناقص، فقدان برخی واژه های ضروری، عدم ارجاع مناسب و نبود فهرست به چشم می خورد. در این پژوهش سعی شده علاوه بر تبیین نقصان به بازتعریف واژگان نیز پرداخته شود.