تبارشناسی حمد

دومین آیه قرآن کریم - الحمدُ للهِ رَبِّ العالَمین - از آیاتی است که مسلمانانِ عصر حاضر کمتر در معنایش تردید می کنند. معمولاً احساس می شود که از همان دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم بر همین معنایی حمل می شده است که در اغلب تفاسیر و ترجمه های معاصران می توان دید: «ستایش مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان است». می خواهیم در این مطالعه با مرور روند شکل گیری چنین فهمی از آیه، سبب تفسیر اجزاء مختلفش را در قالب کنونی بازشناسیم و احتمال ترجمه و تفسیر آن به دیگر اَشکال را بیازماییم. سپس بکوشیم براساس آن تفاسیر، عبارات مشابه محتمل را در آثار دینی پیش از اسلام بیابیم. بناست نشان دهیم که این عبارت عیناً در عهد جدید ذکر شده است و چه بسا بتوان ردّی از آن در ادبیات مکتوب یا شفاهی قوم یهود نیز بازجست؛ همچنان که از گذشته های دور، دانشورانی مسلمان به وجود چنین روابط بینامتنی میان سوره حمد و ادبیات کتاب مقدس اشاراتی گذرا کرده اند. به نظر می رسد که می توان با تکیه بر این روابط بینامتنی در معنای آیه بازاندیشی کرد یا دست کم به تفسیر دقیق تری از آن راه جست.