الاستبصار

روایات معصومان (ع) به عنوان دومین منبع اساسی کشف و تبیین معارف الهی دین اسلام پس از قرآن، در مجموعه­های روایی برای ما به یادگار مانده و در گذر زمان به دلایل گوناگون این روایات از تحریف و تغییر مصون نمانده است. لذا محدّثان و دانشوران مسلمان با بهره­مندی از رهنمودهای قرآن و ارشادهای معصومان (ع) و براهین عقلی و ... در زدودن ابهامات و آسیب شناسی روایات همّت گمارده­اند. شیخ طوسی از جمله محدّثانی است که در این راه گام برداشته است. وی دو اثر ارزشمند خود؛ یعنی «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» را به منظور دفاع از کیان مذهب و رفع شبهه تعارض و تخالف میان روایات معصومان (ع) تدوین نمود. وی بدین منظور تلاش نمود تا حدّ امکان به جمع روایات به ظاهر متعارض بپردازد؛ اما در صورتی که تعارض روایتی با سایر اخبار به گونه ای باشد که امکان جمع آن­ها وجود نداشته باشد، به ضعف روایت از حیث سند و متن پرداخته است. وی در مواردی با بررسی حال راویان و چگونگی طریق به ضعف روایت اشاره کرده و در مواردی متن روایت را به سبب مخالفت با قرآن، سنّت و اجماع و گاه به دلیل شذوذ، بی اعتبار دانسته است

عالمان و محدثان امامیه به ویژه تا قرن هفتم هجری قبل از مرحوم سید بن طاووس و مرحوم علامه، بیش از آنکه به خبر ثقه توجه نمایند، به خبر موثوق به پرداخته اند و وثوق به صدور از ناحیه معصوم بیشتر مورد توجه بوده است تا وثوق به ناقل؛ لذا علمای امامیه به ویژه قدمای آنان برخلاف عامه که از همان ابتدا احادیث را با توجه به وضعیت راوی بنا بر نظر خود دسته بندی کرده بودند، در تدوین روایات در کتب خود احادیث را این چنین تنظیم می نموده اند. لذا ضعف یا جهالت بعضی از راویان یا ارسال در سند یا قطع سند و یا اشکالاتی از این قبیل را موجب غیرمعتبر شدن روایات خود ندانسته و آن ها را در کتب روایی خود ذکر کرده اند. در این میان جمعی از علما تلاش نموده اند احادیثی را که دچار ضعف و اشکالاتی این چنینی هستند، با روش هایی تصحیح نمایند. یکی از این روش ها روش تعویض سند است که در این مقاله به آن پرداخته می شود.