تمیم

ازآنجا که ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه جزیره العرب برمبنای بافت قبیله ای بوده و این مقوله پس از اسلام جز در یک محدوده زمانی کوتاه، درمسیرتأیید و تثبیت نظام سیاسی حاکم در قرن نخست هجری قرارگرفت، این امر به ویژه در خلافت اموی ترغیب شد که نتیجه آن استفاده از سنت های بومی غیراخلاقی و دنیا طلبانه برای دیگرگونه جلوه دادن حقایق و واقعیت ها بود. از سوی دیگر به خاطرآن که عراق در قیام حسین بن علی(ع) نقش کلیدی و مؤثر داشت و در همین منطقه حادثه ساز؛ قبیله مشهور«بنی تمیم» میدان داری می کرد؛لذا محور اصلی این تحقیق تبیین و ارزیابی سیر تاریخی رابطه قبیله تمیم با نهضت امام حسین(ع) با توجه به پیشینه تاریخی آن و نقش عوامل مختلف زمانی و مکانی در موضعگیری و تصمیمات این قبیله در برابر اقدامات و برنامه های امام و ایستارهای آن تا پایان این حادثه است. این مقاله برآن است تا حادثه عاشورای سال61هـ را با رویکردی جامعه شناختی به جامعه قبیله ای عرب و با تحلیلی تاریخی در یکی از اعضای این جامعه کنکاش نماید؛ باشد که بتواند گوشه هایی از حقایق تاریخ اسلام در قرن نخست هجری را از لابلای گزارشات و اسناد تاریخی مکشوف و پژوهشی تاریخی ارایه دهد.

اشراف و رجال قبیله ای تحت حمایت حکام و خلفای اموی و ساختار قبیله ای و زمینه های فرهنگی جاهلی، در دگرگونی های سیاسی و اجتماعی، نقشی مؤثری ایفا کردند. در این پژوهش نسبت میان یکی از این شخصیت ها با تاریخ تحولات اسلامی در قرن نخست هجری بررسی می شود. احنف بن قیس یکی از مشاهیر بنی تمیم است که منابع اسلامی اطلاعات پراکنده و ضد و نقیضی درباره او ارائه می دهند. بررسی ابعاد شخصیت احنف و ارزیابی گزارش های موجود پیرامون چگونگی و چرایی حضور وی و پیامدهای آن، مسئله اصلی این پژوهش به شمار می رود. سابقه حضور احنف به صدر اسلام و فتوح اسلامی بازمی گردد. وی از جمله رؤسای قبیله ای، فرماندهان نظامی و مشاهیر عراق است که در بصره سکنا گزید و به دلیل اتخاذ مواضع و ایستارهای متفاوت، مورد توجه قرار گرفته است. شخصیت احنف نمونه بارز خاستگاه قبیله ای، اندیشه های بدوی و تفردطلبی است که در ابعاد حیات اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی ریشه دوانده بود. شیوه این پژوهش، اسنادی، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از منابع اسلامی و به صورت مطالعه تاریخی انجام گرفته است. فایده این تحقیق از آن جهت است که با ارزیابی میزان همبستگی نقش انسان با تاریخ، بخشی از مسائل مهم تاریخ اسلام در این دوران پاسخ داده خواهد شد.

ین تحقیق در پی فهم ارتباط میان منابع تاریخی و رویکرد هویت گرایانه برخی از مورخان اسلامی است. برای انجام این تحقیق آراء یکی از اخباریون و فتوح نگاران متقدم و پر ارجاع یعنی سیف بن عمر تمیمی مورد بررسی قرار می گیرد. سیف اگرچه مانند برخی دیگر از نویسندگان در تأکید بر نقش اعراب در فتوح و پدیده های اسلامی همسو است؛ ولی با مقدماتی متفاوت به نتیجه مذکور دست یافته و به علاوه در این زمینه اغراق کرده است. سؤال اصلی این است چه عواملی محیطی و شرایط اجتماعی عامل ایجاد رویکرد هویت گرایانه در سیف شد. سیف چه اهدافی را دنبال می کرد و راه دست یابی به آن را چگونه یافت؟ در این تحقیق با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل داده ها است به این پرسشها، پاسخ داده شده است. متغیّرهای مهمی مانند عنصر عصبیت عربی و نظام قبیله ای، مواضع ساسانیان نسبت به اعراب، فتوح اسلامی، سیاست دستگاه خلافت اموی و نقش ایرانیان در خلافت عبّاسی در دیدگاه سیف اثر گذار بود. از نظر سیف، اعراب دارای تاریخی پیوسته بوده و چون اسلام در میان اعراب به پا خاست، تفکر عربی مفاهیم پایه ای این دین را به خوبی مشخص نمود. در نتیجه آنچه سبب پیشرفت اسلام و شکل گیری تمدن اسلامی شد عصبیت قومی و هویت قبیله ای و آرمان های عربی بود. او برای جبران این خلأ هویتی از جامعه پیرامونی و تخیلات آرمانی خود بهره گرفت و آنها را حول محور عصبیت قرارداد. سیف نماینده احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی است.