علی شامیل

دریایی که در منابع مختلف تاریخی با نام های خلیج ایران، خلیج فارس، خلیج عرب، خلیج کنگر و خلیج بصره آمده است، میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد.مردم ایل قشقایی نیز در زمستان به پیرامون این دریا می آیند و در تابستان به ییلاق های زاگرس کوچ می کنند. درباره تاریخ ترکان ساکن این ناحیه دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. پیش تر نوشته می شد که آمدن آنان به این سرزمین ها به دوران حکومت قزلباشان مربوط است؛ اما در سال های اخیر، مطالعه تامغاها (علائم فرهنگی ترکان) بر سنگ ها و تخته سنگ های اطراف سکونتگاه ها و نیز بازخوانی دیگر منابع مکتوب، پژوهشگران را به این باور رسانده است که ترکان پیش از میلاد در اینجا می زیسته اند.   با آن که درباره ترکان اطلاعات کافی وجود دارد، پژوهشگران ادبیات قشقایی به هر دلیل  بیشتر توجه خود را به شاعرانی چون میرزا ماذون، خسرو بیگ، یوسفعلی بیگ، محمدابراهیم، غول اوروج و حسینعلی بیگ از قرن نوزدهم معطوف کرده اند. در حالی که نویسندگان ترکی نویس سده های میانه، چون حاجی بن محمد اردستانی، محمد بن الحاج دولتشاه شیرازی، محمد بن حسین کاتب نیشاطی، شیخ الوان شیرازی، ولی شیرازی، یوسف قره باغی و دیگران کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.   میان طایفه ها و تیره هایی که در سده های هجده و نوزده مجموعه ایل قشقایی را شکل داده اند، نام هایی چون بَیات، دوگَر، چوبانکارا، اویغور (اوغور)، چگینی، قره چورلو، قره کچیلی، قرخلو، گویجالی (گویجه لی)، لک، موصولو، آق قویونلو، آغاجرلی، گنجه ای، آرخلو، ترکمان (ترا کمه)، شاملو، قاجار، تووا، دوغانلی، شیبانی، یاغمورلو و دیگران دیده می شود. در میان این تیره ها، نام خانواده هایی چون خلج، افشار، اویغور، قره قویونلو، بیگدلی، قره گُوزلو، قره چایلی، صفی خانی و رحیمی (رحیملی) نیز وجود دارد. ادامه حیات بازمانده های طایفه هایی که زمانی دولت های نیرومند بنا کرده اند، امروز در شکل طایفه و اویماق[مترجم : در ایران بنکو واوبا استفاده می شود] میان قشقایی ها، نشان دهنده فراز و نشیب های تاریخ است.   گرچه در گفتار طایفه ها و تیره های قشقایی لهجه اوغوز غالب است، عناصر قبچاقی و قارلوقی نیز دیده می شود؛ امری که در متن های فولکلور نمود آشکارتری دارد. زبان و ادبیات قشقایی، ادامه ای از ادبیات ترکی، بیش از یک قرن است که در محیط ادبی فارسی رو به تحلیل دارد؛ با این همه، چون ریشه ای استوار داشته، به طور کامل از میان نرفته است. با وجود ممنوعیت ها و محدودیت ها، روشنفکران ملی گرا از شرایط زمان بهره برده و از راه شبکه های اجتماعی در پی اعتلای ادبیات قشقایی برآمده اند.

در آذربایجان در زمینه جمع آوری و انتشار متون فولکلور کارهای زیادی انجام شده است. با این حال، تحقیقات بسیار کمی در مورد اولین فولکلورهای ما و فعالیت های آنها انجام شده است. اگرچه در مورد خلاقیت های علمی و هنری باباکوهی باکوی تحقیقات گسترده ای صورت گرفته است، اما فعالیت فولکلور او به دلایلی نادیده گرفته شده است. با این حال بسیاری از آثار او را می توان اولین نمونه مطالعات فولکلور ما دانست. اگرچه این آثار به زبان عربی نوشته شده بود، اما بابا کوهی باکوی بصورت حرفه ای ، متون فولکلوریک را جمع آوری کرده، اطلاعات گسترده ای در مورد راویان ارائه می کرد و گاه نیز تاریخچه ای را که جمع آوری و نوشته بود نشان می داد. نمونه آن اثر «بدایه حال الحلاج » است که از آنجا درمی یابیم که بابا کوهی باکوی حقانیت متفکر بزرگ صوفی منصور حلاج (858-م921) را در حالی که در شهر بود، روایت کرده است. روایات گردآوری شده توسط بابا کوهی باکوی اولین و حتی بسیار ارزشمند در عالم علم درباره منصور حلاج به شمار می رود. این اثر از منظر تاریخ فولکلور ما ارزشمند است زیرا نکاتی در مورد اینکه توسط چه کسی، کجا و چه زمانی جمع آوری شده است وجود دارد.