امیرمحمد چنگیزی محمدی

این پژوهش به بررسی تأثیرات معماری و شهرسازی شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۵-۱۰۷۷ ق) در اصفهان می پردازد که یکی از مهم ترین دوره های تحول کالبدی این شهر است. برخلاف اسلاف خود، شاه سلیمان به جای تأکید بر فضاهای عمومی و نمایشی، تمرکز خود را بر توسعه فضاهای خصوصی، حرم سراها و کوشک های تفریحی معطوف کرد. تغییرات معماری شامل ایجاد باغ های اختصاصی، خیابان های خصوصی و حصر فضاهای عمومی به نفع اهل حرم بود که تأثیر عمیقی بر ساختار اجتماعی و فضایی شهر گذاشت. این مطالعه با روش تفسیری-تاریخی و تحلیل منابع تاریخی، رابطه معناداری میان شخصیت شاه و این دگرگونی ها را آشکار می کند. نتایج نشان می دهد که تمایلات شخصی شاه، ازجمله زندگی حرم محور و تمایل به تفریحات خصوصی، باعث تغییرات بنیادی در سازمان فضایی اصفهان شد. این تغییرات، اگرچه در راستای نیازهای دربار بود، اما فضاهای عمومی شهر را محدود کرده و هویت شهرسازی اصفهان را در دوره صفوی متحول ساخت. .

همان گونه که ساعت های عمومی با اهداف گوناگون ازجمله نمایش قدرت فنی و یا کنترل ضرباهنگ زندگی شهری در شهرهای اروپایی رواج بسیار داشته اند؛ اعلان زمان یکی از کارکردهای اصلی مکان های همگانی در شهرهای اسلامی بوده است که به همراه اذان و رویدادهای دیگر در طی شبانه روز زیست عمومی شهرنشینان مسلمان را انتظام می بخشیده است. ازسوی دیگر، ساخت مجموعه های شهری متشکل از عملکردهای گوناگون نظیر مسجد، میدان و... ازجمله سنت های مهم شهرهای اسلامی به شمار می رود که افزودن ساعت های عمومی (شهری) ساختار کالبدی و عملکردی آنها را تکامل بخشیده است. در این پژوهش، بر روی اهمیت و ضرورت موضوع بررسی شیوه های اعلان زمان، به ویژه نقش ساعت های شهری در فضای معماری و شهرسازی اسلامی، تأکید شده است. هدف این پژوهش شناسایی و تحلیل ساختمان های کمتر شناخته شده ای است که به اعلان زمان در شهرهای اسلامی ایران می پرداخته اند. پژوهش با روش تفسیری-تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام شده و بر مبنای متون تاریخی به ردیابی، معرفی و تحلیل ساعت ها پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که گاه شمارهای شهری مانند ساعت شاه، که بخشی از میدان نقش جهان بوده اند، نقش مهمی در اعلان زمان به شیوه های متنوع (اسلامی، ملی، اروپایی و زمانی) داشته اند. این گاه شمارها تفسیرهای تازه ای از سازمان دهی میدان نقش جهان ارائه می دهند.