ایرج گودرزنیا

در بررسی پیدایش مهندسی شیمی در ایران و تغییات و تحولاتی که در برنامه های درسی آموزش مهندسی شیمی رخ داده است سه دوره متمایز قابل تشخیص می باشد: - دوره اول از تأسیس مدرسه صنعتی ایران و آلمان توسط آلمانیها در سال 1307 تا تأسیس دانشکده فنی دانشگاه تهران در سال 1313 - دوره دوم از تأسیس دانشکده فنی دانشگاه تهران در سال 1313 تا ظهور انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 - دوره سوم پس از انقلاب اسلامی ایران تا کنون. هریک از این دوره ها دارای ویژگیهای منحصر به خود می باشد. در این مقاله علاوه بر بررسی ویژگیهای هریک از این دورهها، روند تکوین رشته مهندسی شیمی در دانشکده فنی دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر(پلی تکنیک تهران)، دانشگاه شیراز، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعت نفت و دیگر دانشگاهها مورد مطالعه قرار گرفته است.

پیدایش هر رشته را اصولاً نمی توان به زمان خاص یا افراد مشخص نسبت داد، بلکه عمده ترین عامل، بستر مولد یا ضرورت هایی است که زمینه را برای پیدایش آن رشته فراهم می آورد. در حقیقت، هنگامی که نیازهای تخصصی به هر دلیلی اعم از دلایل سیاسی یا ضرورت های ناشی از رقابت های اقتصادی یا حتی نظامی بدان جا رسید که رشته ها یا تخصص های موجود دیگر قادر به پاسخ گویی به آن ها نباشند، زمینه ایجاد رشته جدید یا شاخه جدیدی از علوم مهندسی پدید می آید و بدیهی است که این کار توسط افرادی انجام خواهد گرفت که در کوران این ضروریات قرار داشته باشند. مهندسی شیمی نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر چه ذات مهندسی شیمی همواره در طول تاریخ در کنار بشر وجود داشته و آدمی ناخودآگاه از همان هنگام که ظروف سفالی را ساخت یا فلز را کشف کرد و توانست ان را از مواد معدنی جدا کرده. در ساختن ابزار از آن استفاده کند و یا در دوره های بعد که به عطر، شیشه، ابریشم و بسیاری از مواد دیگر دست یافت این علم را به کار بده است. به استثنای زندگینامه چند تن از پژوهشگران برجسته و جدا از رشته های تخصصی پراکنده ای مثل تقطیر، تاریخ نویسان تکنولوژی تا سال های 1980 به طور کلی مهندسی شیمی را به دست فراموشی سپرده بودند. فقط در آن زمان بود که تاریخ نویسان تکنولوژی مانند دانشگاه های درسدن و مرسه بورگ مطالعه سیستماتیک این رشته را شروع کردند. در دوران های مختلف یکی از مهم ترین نمودهای پیشرفت تمدن بشری عبارت بود از تغییر در مواد با فرایندهایی که اکنون آن ها را عملیات واحد می نامند. برای مثال آسیاب کردن به منظور خرد کردن دانه ها و تولید آرد، یا تبدیل مواد معدنی رنگی به رنگ، یا استخراج برای تولید عطر و دارو از مواد خام گیاهی و حیوانی. اگر چه حدود 1000 سال قبل از میلاد، ریاضیات و نجوم در بین النهرین پیشرفت کرد. گرچه هنر، معماری و هنرهای بومی در فرهنگ یونان و رم بنیان گذارده شد، گرچه شیمی تجربی در دوران تمدن اسلام شکفت، گرچه تعداد زیادی دانشکده الهیات در قرون وسطی وجود داشت، اما توسعه چندانی در تکنولوژی فرایندها و تجهیزات آن به عمل نیامد. به دلایل مختلف، مردم به روش های سنتی خود برای انجام دادن کارها پایبند بودند و هیچ گونه بررسی سیستماتیک درباره فرایند فیزیکی و فیزیک و شیمیایی به عمل نمی آمد در اموری از قبیل دارو، استخراج شکر، و بخصوص متالورژی استفاده از تکنولوژی موجود در طول هزاران سال صرفاً وسیع تر و گوناگون تر شد.