روزبه نمازی

در میان شاهکارهای هنر اسلامی بی شک می توان از کتیبه های زرین فام دوره میانی یاد کرد. در میان این آثار قطعات موجود در مجموعه حرم رضوی ازلحاظ قدمت تاریخی؛ نیز ازلحاظ زیبایی شناسی بصری جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده اند. هنرمندان سفالگر کاشانی با درهم آمیختن دانش و ذوق، در به کاربردن خط، نقش و رنگ، ترکیباتی را رقم زدند که در طول سالیان دراز یگانه باقی مانده است. در پژوهش حاضر به کتیبه پیرامون سردر پیشِ روی مبارک از جانب رواق دارالحفاظ پرداخته شده است. سازندگان این اثر با آگاهی و مهارت در به کارگیری فنون لعاب و تولید بی نقص ِجلای فلزگونه زرین فام توانسته اند ارادت خود را به این آستان حکایت کنند. در فضای خاص سیاسی اوایل قرن هفتم هجری که تشیع دوازده امامی بدون ترس از تکفیر می زیسته، این هنرمندان مفاهیم اعتقادی خود را بیان کرده اند. کتیبه با جلایی طلاگونه و ترکیب بندی همانند سرسوره قرآن های نفیس در منظر چشمان عموم قرار داشته و یادآور شده این مکان، مُضجَع شریف امامی است معصوم که نسب شان به امیرالمؤمنین و رسول الله می رسد. به لحاظ تاریخی، این مکان محل دفن هارون الرشید نیز بوده و با تأکیدی بسیار هوشمندانه ازنظر بصری، از جایگاه اهل بیت رسول خدا سخن رفته است. هدف نوشتار حاضر، بازخوانی کتیبه و بررسی ساختار بصری و محتوایی آن است. ازاین رو مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش ها است که کتیبه مذکور حاوی چه اطلاعات تاریخی است و تزیینات کتیبه به لحاظ فنی و هنری چگونه قابل تبیین است؟ روش تحقیق، تاریخی- توصیفی و تحلیلی و جمع آوری داده ها، کتابخانه ای و به ویژه میدانی است.

در میان پژوهش های زرین فام، تعداد بسیاری به روش ساخت لعاب، خاستگاه های تولید، مفاهیم نقوش، فرم شناسی پرداخته و کمتر به جنبه تولید جسم این کاشی ها اهتمام شده است. بدنه سنگی تحولی شگرف در سفالگری تمدن اسلامی به حساب می آید. این نوع با استناد بر یافته های باستان شناسی در قرن پنجم در ایران ساخته شده و قابلیت های فراوانی را در اختیار هنرمندان سفالگر قرار داده است تا جایی که قطعات بزرگ و قطور محراب ها و ظروف ظریف را با آن ساخته اند. تنوع ساخت فرم با چرخ کاری و قالب گیری، گستردگی کاشی های ستاره ای، کوکبی و صلیبی و نیز کتیبه های برجسته، مصداق این ادعاست. استفاده نکردن از آن و نبود اطلاعات عملی کافی برای بازشناسی قابلیت های عملی این ماده، تصوراتی نادرستی را در پی داشته است. شاید مقایسه گل رس با این آمیزه، این اشتباهات را به وجود آورده؛ در گل های رسی به علت چسبندگی و آب میان مولکولی و ریز بودن دانه ها فرم پذیری بسیار بالاست و روش هایی متفاوت برای ایجاد نقوش و ایجاد حجم اختیار می شود. می توان گفت جز ایجاد ترک خوردگی که در فرایند خشک شدن به وجود می آید، محدودیت دیگری برای سازندگان آثار به وجود نمی آید و نیز کشف تعدادی قالب هم برای ساخت ظروف و هم برای ایجاد نقوش و مخصوصاً طراز تکرارشونده فوقانی در کاشی های دارای کتیبه برجسته که قطعاً به صورت قالبی انجام پذیرفته، این پنداشت را به همراه داشته که کتیبه کاشی های دوران میانه، قالبی بوده است. هدف از این مقاله بازشناسی شیوه اجرای کتیبه نویسی و بررسی فنی و تحلیل ایرادات نظریه قالبی تزیینات کاشی های کتیبه دار زرین فام سده های 7 و 8 هجری است. لذا سعی شده است با طرح تلفیق دو روش قالبی و ایجاد نقش به روش مستقیم با نمایش قطعات کاشی ساخته شده در کارگاه به شکل عملی فرضیه جایگزین مورد آزمون قرار گیرد. بدین ترتیب این پژوهش به دنبال پاسخ بدین پرسش هاست: شیوه اجرایی کتیبه نویسی در محراب های زرین فام سده های 7 و 8 هجری در عرایس الجواهر چگونه بیان شده و قابل تبیین است؟ و با توجه به مراحل آزمایشگاهی چگونه قابل اجراست؟ درحالی که طبق نظریه کنونی، هریک از کاشی های کتیبه دار نیازمند یک قالب جداگانه است و در صورت قالبی نبودن، اشکال تکرارشونده چگونه اجرا می گردیده است. نتیجه این تحقیق را می توان این گونه بیان داشت که کاشی های با کتیبه برجسته به صورت مستقیم و در بسیاری موارد به صورت بداهه با استفاده از مهارت هنرمند و نوع مخصوصی از خمیرسنگ بر روی کاشی که در قالب شکل گرفته و قسمت های تکرارشونده را بر خود داشته و بستری خالی جهت ایجاد حروف و تزیینات داشته، ایجاد می گردیده است. روش تحقیق در بخش نظری به صورت توصیفی تحلیلی و در بخش آزمایشگاهی و کارگاهی به صورت تجربی و جمع آوری داده ها به صورت کتابخانه ای و اسنادی است.