ناصر قانعی فر

بازشناسی بافت روستا از حیث مفاهیم پایدار و موثر در حیات آن، موضوعی است که در فرآیند تصمیم گیری، طراحی و عملیات اجرایی نقش موثری خواهد داشت. طی سالیان اخیر، رویکردهای نوین بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و پرداختن به بافت با ارزش روستایی، مقوله ی مشارکت جمعی ساکنین در فعالیتهای اجرایی را مورد توجه قرار داده است. مقاله حاضر بر مبنای مشاهدات میدانی نگارنده و مطالعات کتابخانه ای و به عنوان بخشی از هسته اولیه شکل گیری رویکردهای نوین در حوزه معاونت عمران روستایی خوزستان به مقوله آیین های جمعی و تعاملات اجتماعی روستاهای خوزستان پرداخته و با اشاره به مغفول ماندن آیین های جمعی، بارزه های آن را در چهار عنوان "مشابهت سازی با عناصر شهری"، "نگرش سرمایه ای در مقابل نگرش معیشتی"، "عدم تعلق خاطر به بافت" و "وابستگی فعالیتهای جمعی به شهر" مطرح نموده است. مقاله با مطالعه روستاهای خوزستان، بافت روستاها را در مواجهه با تعاملات اجتماعی در چهار سطح دسته بندی می نماید و این نکته را مطرح می سازد که این تعاملات در کلیه ی سطوح بافت تاثیرگذار بوده و اگر چه هر یک دارای حوزه ی نفوذ هستند اما گستره و دامنه ی تکرار تعاملات، بر اهمیت و تاثیرگذاری هر سطح موثر خواهد بود.

نظام فضایی-کالبدی در سکونتگاه های انسانی بیانگر تعاملات اجتماعی، رفتارها و کنش های موجود در جامعه است و «معماری» با سازمان دهی و ارتباط میان فضاها، معنای نهفته در ساختار اجتماعی را آشکار می نماید. پژوهش حاضر با هدف تبیین ساختار اجتماعی خانه های تاریخی دزفول، به این پرسش پاسخ می دهد که: پیکره بندی فضایی خانه ها در دوره ی قاجار بیانگر چه الگویی است؟. دوره ی قاجار به دلیل حفظ پیوستگی در معنای «خانه» انتخاب شده و جامعه ی آماری شامل کلیه خانه های شهر دزفول طی آن دوره است. حجم نمونه شامل 10 خانه از میان خانه هایی بدون مداخلات و تغییرات کالبدی مؤثر، به روش نمونه گیری هدفمند تعیین گردید. روش تحقیق به صورت ترکیبی و به شیوه ی توصیفی-تحلیلی بر پایه ی استدلال منطقی می باشد. گردآوری اطلاعات نیز بر مبنای مشاهدات میدانی و با استناد به منابع و نقشه های معتبر بوده، همچنین استخراج و تحلیل داده ها توسط نرم افزار A-Graph صورت گرفته است. خانه های مورد مطالعه بر حسب تعداد و محل قرارگیری حیاط به پنج گروه تقسیم بندی و تاثیر شاخص های «ارتباط، هم پیوندی، عمق و مرتبه نسبی» بر «تعاملات و محرمیت» ارزیابی می-شود. وجود «شوادان» در خانه های دزفول به عنوان جنبه ای جدید نسبت به سایر مطالعات نحو فضا می باشد. پژوهش حاضر نشان می دهد در الگوی حاکم بر خانه های دوره ی قاجار، «حیاط» و «ایوان» دارای بالاترین ارزش تعاملات و کمترین میزان از محرمیت هستند و به عنوان نفوذپذیرترین فضاها قلمداد می شوند. نتایج پژوهش همچنین بیانگر یکپارچگی بالا در فضای شوادان بوده که این الگو همراه با حفظ محرمیت در ریزفضاهای آن است.